احساس گناه زیاد در کودکان | بررسی علل و روش‌های درمان

بچه‌ها گاهی اوقات حرف‌های منفی درباره خودشان می‌زنند. این موضوع شاید آن‌چنان نگران‌کننده نباشد اما زمانی‌که صدای درونی آن‌ها مدام حرف‌های منفی می‌زند، تاثیر بدی روی کودک خواهد داشت. کودکانی که از خودشان انتظار زیادی دارند، ممکن است دچار خودگویی‌های منفی و احساس گناه بیمارگونه شوند. برای بچه‌های بزرگ‌تر، گفتن جملاتی مانند «من خیلی احمق هستم» یا «من خیلی چاقم» می‌تواند راهی برای محافظت از خودشان در برابر فشارهای اجتماعی باشد. اما به‌مرور زمان ممکن است این خودگویی‌های منفی تبدیل به باور شده و احساس گناه شدت بگیرد. بنابراین در این مقاله از مجله سلامت دکترساینا به بررسی دلایل احساس گناه بیش از حد در کودکان، روش‌های تشخیص و درمان می‌پردازیم.

چرا کودکان احساس گناه می‌کنند؟

گناه مانند همدلی، نوعی احساس سالم است. در واقع این احساسی است که کودکان هنگام بدرفتاری یا عبور از هنجارهای اجتماعی یاد می‌گیرند. احساس گناه به کودک کمک می‌کند تا از پرخاشگری و سایر رفتارهای غیرقابل‌قبول خودداری کند. بنابراین داشتن این احساس مهم است، چون انگیزه‌ای برای انجام رفتار جبرانی نیز خواهد بود اما احساس گناه بیش از حد در کودکان زنگ خطری است که والدین باید به آن توجه کنند.

بچه‌ها معمولا از اینکه والدین و دوستان خود را ناراحت کنند، خوششان نمی‌آید. دلیل رفتارهای پرخاشگرانه آن‌ها معمولا یکی از موارد زیر است، نه به‌ این دلیل که بخواهند به کسی آسیب بزنند:

• استرس دارند؛
• گرسنه هستند؛
• خسته‌ شده‌اند؛
• می‌خواهند استقلال خود را نشان دهند؛
• راه دیگری برای ابراز احساسات خود ندارند.

بنابراین زمانی‌که متوجه می‌شوند مهم‌ترین افراد زندگی خود را با رفتاری پرخاشگرانه ناراحت کرده‌اند، گریه کرده و عذرخواهی می‌کنند. آن‌ها در این شرایط به اطمینان خاطر بیشتری از سوی والدین خود نیاز دارند.

لازم است بدانید که اکثر کودکان می‌توانند از اشتباهات خود درس گرفته و وقتی بفهمند که بخشیده شده‌اند، دوباره به مسیر خود برمی‌گردند. این کودکان در واقع از احساس گناه به‌عنوان ابزاری سازنده برای کمک به رشد خود استفاده می‌کنند اما این موضوع درباره تمام کودکان صدق نمی‌کند.

زمان شکل‌گیری احساس گناه در کودک

ایجاد احساس گناه معمولا بین ۳ تا ۷سالگی و هم‌زمان با رشد شناختی یا فکری کودک، اتفاق می‌افتد. کودکان زیر ۳ سال به‌اندازه‌ای تیزبین نبوده و از نظر شناختی نیز برای درک نحوه احساس دیگران آماده نیستند.

تقریبا در همین دوره زمانی است که کودکان به‌تدریج توانایی تنظیم احساسات و تکانه‌های شخصی خود را توسعه می‌دهند. هم‌زمان که افکار و احساسات آن‌ها هماهنگ‌تر می‌شود، سایر مهارت‌های ضروری زندگی مانند همدلی و احساس گناه را نیز توسعه پیدا می‌کنند.

در این بازه سنی نوع رفتار والدین و مدیریت احساس گناه در کودک اهمیت ویژه‌ای دارد چون والدین با هدایت چنین حسی در مسیری درست می‌توانند به کودکان در پذیرش عواقب اقدامات و اشتباهات خود کمک کنند. این کار تاثیر زیادی در افزایش مسئولیت‌پذیری کودک و جلوگیری از ایجاد احساس گناه بیمارگونه در کودکان دارد.

اختلال احساس گناه ناسالم چیست؟

احساس گناه سالم باعث می‌شود کودک بداند کارهای آسیب‌زا یا اشتباهی که انجام می‌دهد، هزینه عاطفی دارند. بنابراین پشیمانی واکنشی طبیعی و سالم به آگاهی از این موضوع است که آن‌ها به شخص دیگری آسیب رسانده‌اند. احساس گناه سالم به کودک کمک می‌کند تا روش رفتار مناسب را آموزش دیده و همچنین از کارهای پرخاشگرانه یا مخرب خودداری کند.

 اما احساس گناه ناسالم می‌تواند عوارضی مانند افسردگی و اضطراب در کودکان به‌همراه داشته باشد. احساس گناه ناسالم معمولا زمانی رخ می‌دهد که کودک مسئول اشتباه یا مشکلی مانند مشکلات مالی یا درگیری‌های والدین نبوده اما باز همچنان احساس گناه می‌کند. در چنین شرایطی، احساس گناه در کودکان ابعاد شدیدی به‌خود می‌گیرد.

واکنش کودکان به احساس گناه بیش از حد

کودکانی که احساس گناه بیمارگونه یا احساس گناه بیش‌ازحد را تجربه می‌کنند، به‌جای پذیرش عواقب رفتار و اقدامات خود، عذرخواهی و عبور از اشتباه، روی چیزی که اشتباه انجام شده تمرکز می‌کنند، به‌طوری که حتی بعد از اشتباهاتی بسیار کوچک نیز احساس می‌کنند بچه بدی هستند و اغلب برای بازگرداندن نتیجه اشتباه خود، دست به هر کاری می‌زنند.

احساس گناه بیش از حد در کودکان (احساس گناه بیمارگونه) ممکن است شبیه به اطاعت بیش‌ازحد به‌نظر برسد، اما ویژگی مثبتی نیست. این احساس می‌تواند داشتن انضباط لازم را سخت‌تر کرده و همچنین باعث مشکلاتی در مراحل بعدی زندگی شود.

احساس گناه بیش از حد در کودکان چه شکلی است؟

کودکان به روش‌های مختلفی اختلال احساس گناه بیمارگونه را بروز می‌دهند که به شرح زیر هستند:

نبخشیدن خودشان

احساس گناه بیش از حد در کودکان زمانی رخ می‌دهد که آن‌ها نسبت به اشتباهات کوچک، بیش‌ازحد واکنش نشان داده یا احساس می‌کنند که حتی بعد از مواجهه به عواقب آن اشتباه، هنور نمی‌توانند خود را ببخشند.

تنبیه کردن خودشان

کودکانی که از احساس گناه بیمارگونه رنج می‌برند، وقتی درباره رفتارشان به آن‌ها هشدار داده می‌شود، تصمیم می‌گیرند خود را تنبیه کنند. این کودکان به‌جای تمرکز روی رفتاری که باید تغییر کند، به‌شدت ناراحت شده و داوطلبانه از امتیازاتی که قبلا داشتند، صرف‌نظر می‌کنند.

غرق شدن در احساس پشیمانی

کودکانی که دچار اختلال احساس گناه بیمارگونه هستند، اغلب تلاش‌های والدین و دیگران برای اطمینان دادن به آن‌ها که همه‌چیز درست می‌شود را نمی‌پذیرند. آن‌ها چنان در احساس پشیمانی غرق می‌شوند که نمی‌توانند هیچ‌چیزی را پردازش کنند. بنابراین ممکن است ساعت‌ها و حتی روزها احساس گناه و پشیمانی داشته باشند.

تغییر دادن خودشان

کودکانی که احساس گناه بیش‌ازحد دارند، فکر می‌کنند، «بچه‌های بدی» هستند. رسیدن به این آگاهی برای آن‌ها آنقدر دردناک است که تلاش می‌کنند تا رفتارهای بد خود را جبران کرده و به بچه خوبی تبدیل شوند. در واقع، آن‌ها فکر می‌کنند به‌جای اصلاح رفتارشان، باید خودشان را تغییر دهند. بنابراین استانداردهایی غیرواقعی از کمال برای خود ساخته و سعی می‌کنند مطابق آن رفتار کنند.

چه عواملی باعث تشدید احساس گناه در کودک می‌شوند؟

کودکان به‌دلایل مختلفی احساس گناه می‌کنند که از آن جمله می‌توان به عوامل رشدی مانند تفکر سیاه و سفید در دوران کودکی، تفسیر نادرست از موقعیت‌ها و احساس مسئولیت در قبال چیزهایی که از کنترل آن‌ها خارج است، اشاره کرد. البته برخی عوامل بیولوژیکی نیز در ایجاد احساس گناه بیش از حد در کودکان نقش دارند. از دیگر عوامل تاثیرگذار می‌توان به شرایط سلامت روان یا تجربیات منفی مکرر، حتی زمانی‌که کار اشتباهی نکره‌اند، اشاره کرد.

جدول زیر تفکیک درستی از دلایل احساس گناه بیمارگونه در کودکان را نشان می‌هد.

مرحله رشد

کودکان اغلب بین سن ۳ تا ۸سالگی، وقتی متوجه می‌شوند رفتار و کارهای آن‌ها روی دیگران تاثیر می‌گذارد، احساس گناه می‌کنند اما ممکن است بلوغ لازم برای درک جزئیات آن را نداشته باشند.

داشتن تفکر سیاه و سفید

کودکان در سنین پایین دوست دارند موقعیت‌ها را به‌صورت افراطی «کاملا خوب» یا «کاملا بد» ببینند. این تفکر سیاه‌وسفید باعث می‌شود آن‌ها بعد از هر اشتباهی باور کنند که بچه‌های بدی هستند.

تفسیر نادرست موقعیت‌ها

کودکان ممکن است موقعیتی را اشتباه تفسیر کنند و همین تفسیر اشتباه باعث احساس گناه بی‌مورد شود.

قرارگیری در محیط‌های خشن یا بی‌محبت

کودکانی که با آن‌ها بدرفتاری شده، ممکن است خود را سرزنش کنند. چون آن‌ها به این باور درونی رسیده‌اند که لیاقت عشق را ندارند و خودشان را مقصر سختی‌هایی می‌دانند که در زندگی تجربه می‌کنند.

کمبود گرمی و محبت

محبت ناکافی والدین می‌تواند باعث ایجاد احساس نادیده‌ گرفته‌شدن، ناکافی‌بودن و پذیرفته‌نشدن در کودک شود. تمامی این موارد در کنار یکدیگر به‌شکل بالقوه‌ای احساس گناه در کودک را افزایش داده و عزت‌نفس او را از بین می‌برد.

تنبیه بیش‌ازحد

تنبیه بیش‌ازحد و خشن کودک نوعی تجربه پرخاشگری برای آن‌ها بوده و به ایجاد احساس گناه پایدار منجر می‌شود.

تحمیل احساس گناه

برخی از والدین، مرتب به کودک خود احساس گناه می‌دهند تا رفتار او را کنترل کنند. اما این روش باعث شکل‌گیری الگویی از گرایش به روابط ناسالم شده و احساس گناه در کودک را پایدار می‌کند.

شرایط بیولوژیکی

برخی از کودکان از نظر بیولوژیکی، مستعد احساس گناه بیش‌ازحد هستند. تحقیقات نشان داده که این موضوع به تفاوت‌های ساختار مغز آن‌ها، مانند کوچک‌تر بودن اینسولای قدامی مرتبط است.

داشتن حساسیت ذاتی

حساسیت ذاتی کودک حتی با وجود تربیت مثبت والدین می‌تواند باعث ایجاد احساس گناه و شرم شود.

آسیب‌های دوران کودکی

تجربه‌ای آسیب‌زا در دوران کودکی می‌تواند منجر به احساس گناه فراگیر و سرزش شود.

شرایط سلامت روان کودک

شرایطی مانند اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) و افسردگی اغلب با احساس گناه بیش از حد در کودکان مرتبط است.

شرایط اجتماعی

هنجارهای فرهنگی و همچنین باورهای مذهبی می‌توانند احساس گناه در کودکان را تقویت کنند.

تأثیرگذاری والدین، مربیان و محیط خانه

والدین و مربی‌های مهدکودک و مدرسه نقش مهمی در کمک به کودکی دارند که احساس گناه ناسالم و فراگیر را تجربه می‌کند. آن‌ها باید درباره نحوه رفتار با چنین کودکانی آموزش ببینند، اینکه چطور به کودکی که از نظر آسیب‌شناسی احساس گناه دارد، کمک کنند.

پیامدهای احساسی و رفتاری گناه‌محوری در کودکان

تحقیقات نشان داده که روش‌های فرزندپروری القاکننده احساس گناه می‌تواند حتی تا چند روز کودک را پریشان کند. اگر این روش ادامه پیدا کند و به‌صورت مکرر انجام شود، احساس گناه در کودک تشدید خواهد شد.

تشدید احساس گناه بیش از حد در کودکان باعث ایجاد احساس ناامیدی، ناراحتی و درماندگی کودک می‌شود. همه این موارد در کنار یکدیگر منجر به بدتر شدن رفتارهای کودک خواهند شد.

احساس گناه بیمارگونه و اضطراب مرتبط با آن با مشکلات سلامت روان در آینده کودک مرتبط است. اگر به احساس گناه شدید کودک توجه نشده و برای درمان اقدامی انجام نشود، ممکن است پیامدهای زیر را به‌همراه داشته باشد.

• تاثیر منفی روی رشد عاطفی کودک؛
• انزوای اجتماعی؛
• عزت‌نفس پایین؛
• افسردگی؛
• احساس ناامیدی؛
• اضطراب؛
• احساس درماندگی؛
• افکار خودکشی؛
• احساس بی‌ارزش بودن؛
• انزواطلبی؛
• افت عملکرد تحصیلی؛
• بدتر شدن رفتار کودک؛
• رفتارهای پُرخطر و تکانش‌گرانه؛
• مشکلات جسمی مانند سردرد و معده‌درد؛
• اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)؛
• اختلال دوقطبی.

تشخیص احساس گناه ناسالم در سنین پایین

متخصصان احساس گناه ناسالم را از روی شواهد و رفتار کودک تشخیص می‌دهند. لازم است بدانید که در حال انزوای کودک، گفت‌وگوی منفی با خود طبیعی است و جای نگرانی ندارد اما می‌تواند نشانه‌ای از عزت‌نفس پایین، ناتوانی در یادگیری، اضطراب یا افسردگی نیز باشد. بنابراین پزشک برای تشخیص احساس گناه بیش از حد در کودکان موارد بالینی زیر را بررسی خواهد کرد:

• خودگویی منفی (گفت‌وگوی فراگیر و مداوم منفی با خود)؛
• تاثیرگذاری روی روابط در مدرسه یا انجام تکالیف؛
• اجتناب از برقراری تماس چشمی؛
• پریشانی عاطفی؛
• شکایت از سردرد و معده‌درد؛
• الگوی غذاخوردن؛
• الگوی خواب؛
• گوشه‌گیری و انزوای اجتماعی؛
• کناره‌گیری از فعالیت‌های اجتماعی مانند بازی‌ها؛
• اظهارات مداوم و مبهم مانند «من حالم خوب نیست».

راهکارهایی برای کاهش حس گناه بیش از حد در کودکان

احساس گناه در اندازه‌ای مناسب می‌تواند مفید باشد چون کودک از عواقب رفتار خود آگاه می‌شود. احساس گناه به کودک اجازه می‌دهد تا بداند کاری که انجام داده باعث ناراحتی دیگران شده است. بنابراین می‌تواند با عذرخواهی، اشتباه و رفتار نادرست خود را اصلاح کرده و در آینده بهتر عمل کند.

اما استفاده از احساس گناه به‌عنوان تکنیک فرزندپروری، روشی استرس‌زا و خسته‌کننده برای کودک بوده و حتی استفاده از این حس می‌تواند برای کودک شما خطرناک نیز باشد.

ارتباط باز و بدون انتقاد والدین

شکل‌گیری گفت‌وگویی صادقانه و آزاد با کودک به‌معنای ایجاد محیطی امن از نظر عاطفی و جسمی است. به‌آن‌ها بگویید که اشکالی ندارد در مورد احساسات پیچیده مانند گناه و شرم صحبت کنند چون قرار نیست قضاوت شده یا خجالت بکشند.

کنجکاو باشید، اما انتقاد نکنید. وقتی کودکی احساس شنیده‌شدن و پذیرفته‌شدن کند، به احتمال زیاد با شما حرف می‌زند. چون می‌داند به‌خاطر احساساتش سرزنش نشده و آسیب‌پذیر نخواهد بود. باگذشت زمان، چنین رابطه‌ای، محیطی امن از نظر جسمی و عاطفی برای کودک می‌سازد.

تمرین‌های ساده برای افزایش خودپذیری کودک

قدرت بخشش یکی از راه‌های بسیار مهم برای مقابله با احساس شرم و گناه بیمارگونه در کودکان است. به‌محض اینکه کودک به‌اندازه‌ای بزرگ شد که بتواند احساس گناه را درک کند، باید تمرین‌های ساده‌ای برای بخشش با او انجام دهید. بنابراین در هر موقعیتی که باعث شرم و گناه کودک می‌شود با اون تمرین کنید تا الگویی برای فرزندتان باشد.

بخشش تمرینی قدرتمند است و به کودک کمک می‌کند تا از احساس گناه رها شده و در نهایت شرم خود را کاهش دهد. به کودک آموزش دهید که طلب بخشش کند و در نهایت به آن‌ها کمک کنید تا از اشتباه خود درس گرفته و به زندگی ادامه دهند.  

ایجاد محیطی محبت‌آمیز و حمایتی

بچه‌ها وقتی احساس پذیرفته شدن داشته باشند، شکوفا می‌شوند. شکل دادن خانه‌ای که کودک در آن احساس دوست داشته‌شدن، پذیرفته‌شدن و امنیت می‌کند، برای سلامت عاطفی او ضروری است. این روش حمایتی باعث ایجاد اعتماد در کودک شده و به آن‌ها کمک می‌کند به‌اندازه کافی احساس امنیت داشته باشند تا رشد کرده و از اشتباهات خود درس بگیرند.

لازم است به فرزند خود بگویید، دریافت عشق، مشروط به رفتارها یا دستاوردهای آن‌ها نیست. با بغل‌کردن، حرف‌های محبت‌آمیز و حضور داشتن، این پیغام را به کودک بدهید که بدون‌ قیدوشرط دوستش دارید و او هرگز تنها نیست. در این شرایط، احساس گناه و شرم، قدرت خود را از دست داده و کودک می‌تواند حس‌ قوی عزت‌نفس و اعتماد‌به‌نفس را به‌دست آورد.  

تمرکز روی تربیت مثبت

منظور از تمرکز روی تربیت مثبت، جایی است که رفتار کودک هدف انضباط و تربیت قرار می‌گیرد. به‌عنوان‌مثال، اگر قصد تنبیه کردن کودک به‌دلیل انجام ندادن تکلیف مدرسه را دارید، نباید به او برچسبی مانند «تنبل» بزنید. این کار نتیجه معکوس دارد، چون کودک را از نظر عاطفی دل‌سرد کرده و در نتیجه بهره‌وری او را کاهش می‌دهد.

شرمنده و خجالت‌زده کردن کودک به‌خاطر اشتباه، نوعی تنبیه منفی است. اما راه موثر، تشویق رفتارهای درست و مطلوب کودک است. از جمله مزایای اصلی تمرکز روی تربیت و انضباط مثبت کودک می‌توان به کاهش احساس گناه و شرم بی‌مورد است.

لازم است به‌ کودک خود بیاموزید که بعد از تنبیه با احساس گناه و شرم خود کنار بیاید چون از بین بردن عزت‌نفس همیشه راحت‌تر از ایجاد آن است؛ پس حتی هنگام تنبیه نیز تمرکز خود را روی تربیت مثبت بگذارید.

آموزش به والدین و مربی‌ها

در ادامه چند روش ساده اما کاربردی ارائه می‌شود که برای والدین و مربی‌ها مفید است:

• وقتی کودک را سرزنش می‌کنید، به‌جای روی شخصیت آن‌ها، روی اعمال او تمرکز کنید.
• برچسب زدن به کودک (مانند تنبل و بی‌ادب) باعث تشویق تفکر سیاه و سفید مضر شده و احساس ناتوانی را تقویت می‌کند. بنابراین اگر رفتار بدی داشته باشد، تصورش این است که مشکل از ویژگی درونی او بوده و نمی‌تواند آن را تغییر دهد.
• هنگام صحبت با کودکتان، مراقب باشید که تنها در مورد رفتار او صحبت کرده و بحث را به شخصیتش نکشانید.
• اگر کودک احساسات منفی خود را با شما در میان گذاشت، تنها گوش دهید و احساساتش را نادیده نگیرید.
• با درگیر کردن مهارت‌های تفکر انتقادی کودک به او کمک کنید تا به‌جای سرزنش کردن خودش، روی پیدا کردن راه‌حل تمرکز کند.
• به کودک آموزش دهید چطور به‌جای خودگویی منفی، خودگویی واقع‌بینانه و مثبت داشته باشد.
• به کودک کمک کنید تا نحوه حرف زدن با خودش را تغییر دهد. مهم است که به آن‌ها بیاموزید خودتخریبی روش درستی برای مواجهه با عواقب کارهای اشتباه آن‌ها نیست.
• اگر شنیدید که کودکتان خود را «بد»، «بی‌ادب» یا «شیطان» خطاب می‌کند، به او توضیح دهید که اگرچه عذرخواهی راه درستی است اما نباید به خودش توهین کند.
• به کودک راه‌های سازنده جبران اشتباهات را آموزش دهید. به‌عنوان‌مثال به او یاد دهید کارت عذرخواهی بنویسد یا کاری کوچک برای شما انجام دهد.
• با ورزش، بازی فعال، سرگرمی‌های خلاقانه و گذراندن منظم وقت با کودک به ایجاد اعتماد به‌نفس در کودک و مقابله با احساسات دشوار کمک کنید.
• به کودک آموزش دهید به توانایی‌های خود ایمان داشته باشد. در این شرایط کمتر روی پشیمانی و بیشتر روی ایجاد تغییرات مثبت تمرکز خواهد کرد.

مراجعه به روان‌درمانگر

اگر احساس گناه ناسالم روی زندگی روزمره کودک تاثیر گذاشته، باید با روان‌شناس کودک مشورت کنید. روان‌درمانگر یا روانشناس کودک و نوجوان به فرزند شما کمک می‌کند تا با احساسات خود به‌شکلی متفکرانه، ایمن و معنادار برخورد کند. از طرفی، روان‌درمانگر مهارت‌های مقابله و حل مسئله سالم را به کودک آموزش خواهد داد.

چرا کودکان با احساس گناه بیش از حد خودشان را تنبیه می‌کنند؟

کودکان خودشان را تنبیه می‌کنند چون در ذهن آن‌ها، تنبیه نشان‌دهنده گذار از خطا به بخشش است. در موقعیت‌هایی که تنبیه مناسب نیست، داشتن راهی ملموس برای جبران می‌تواند به کودک کمک کند تا بدون سرزنش خودش، اشتباه را رها کند نه اینکه در آن غرق شود.

چرا باید کودکان با احساس گناه بیش از حد را گاهی تنبیه کرد؟

احساس گناه بیش از حد در کودکان، پیامدی آشکار از ایجاد درد غیرضروری برای آن‌ها است. این احساس می‌تواند نحوه ایجاد نظم و انضباط برای والدین را نیز مختل کند. چون برخی از والدین تصور می‌کنند اگر کودکشان سطح بالایی از پشیمانی طبیعی را تجربه می‌کند، دیگر نیازی نیست او را تنبیه کنند. در چنین شرایطی، والدین نگرانند که تنبیه کردن کودک باعث تشدید احساس گناه ناسالم شود.

کودکانی که با احساس گناه فراگیر یا ناسالم دست‌وپنجه نرم می‌کنند، بیشتر به عواقب منصفانه و محبت‌آمیز نیاز دارند. دلیل اصلی اینکه کودکانی با چنین احساس گناهی به تنبیه نیاز دارند، برداشتن اولین قدم برای آشتی است.

بنابراین زمانی‌که والدین تنبیه را حذف می‌کنند، این کودکان به‌ناچار در حالت عدم اطمینان زندگی کرده و این شرایط باعث استرس و اضطراب بیشتر آن‌ها خواهد شد. لازم است بدانید، تصمیم به تنبیه نکردن کودک به او می‌آموزد که از احساس گناه به‌عنوان ابزاری برای دستکاری روان دیگران استفاده کند.

سوالات متداول