زایمان طبیعی: آشنایی با مراحل، فواید و عوارض برای تجربه‌ای بهتر

زایمان تجربه‌ای دلنشین برای پدر و مادر نوزادی است که تازه قدم به این دنیا گذاشته است. پزشک متخصص زنان، با درنظرگرفتن شرایط مادر و جنین می‌تواند روش‌های مختلف زایمان را پیشنهاد کند که یکی از اصلی‌ترین آن‌ها زایمان طبیعی است. این نوع زایمان نیاز به آمادگی قبلی دارد چون لازم است بدن مادر برای خروج نوزاد از دهانه رحم و واژن آماده شود. بنابراین زوجین باید قبل از فرارسیدن موعد این اتفاق شیرین، در کلاس‌های مختلف شرکت کرده و مادر با انجام ورزش‌هایی، لگن خود را برای تولد نوزاد آماده کند. به‌همین‌دلیل در این مقاله از بلاگ دکتر ساینا به بررسی مراحل، مزایا، عوارض و چگونگی کاهش درد زایمان طبیعی می‌پردازیم.

زایمان طبیعی چیست؟

زایمان طبیعی (به انگلیسی: Vaginal Delivery یا Natural Childbirth) زمانی انجام می‌شود که مادر، نوزاد را از طریق واژن خود زایمان می‌کند. زایمان واژینال متداول‌ترین و قدیمی‌ترین روش زایمان در جهان است. این روش معمولا کم‌خطر است و مزایای بسیاری برای مادر و نوزاد دارد.

در طول زایمان طبیعی از روبه‌رو، رحم مادر منقبض می‌شود تا دهانه رحم نازک شود. نازک‌شدن دهانه رحم عامل اصلی بازشدن آن است و در نتیجه نوزاد می‌تواند از طریق واژن یا کانال زایمان به بیرون رانده شود.

پزشک متخصص زنان و زایمان معمولا زایمان طبیعی را توصیه می‌کند زیرا همان‌طور که اشاره شد، برای مادر و نوزاد ایمن‌تر است و خطر کمتری دارد. لازم است بدانید که زایمان طبیعی اغلب بین هفته‌های ۳۷ تا ۴۲ بارداری انجام خواهد شد یعنی درست زمانی‌که کیسه آب جنین پاره شده و واژن مادر وضعیت مناسبی برای رسیدن به میزان آزادی ۱۰ سانتی‌متر برای خروج نوزاد را دارد.

جالب است بدانید که حدود ۸۰٪ از زایمان‌ها در سراسر جهان به‌صورت طبیعی انجام می‌شود اما این آمار در ایران به‌مراتب کمتر است.

انواع زایمان طبیعی

انواع مختلفی از زایمان طبیعی وجود دارد که باتوجه‌به شرایط مادر باردار و نوزاد، پزشک متخصص زنان یکی از آن‌ها را پیشنهاد خواهد داد.

۱. زایمان واژینال خود‌به‌خود (Spontaneous Vaginal Delivery)

زایمان واژینال خودبه‌خود یکی از انواع زایمان طبیعی است که به‌صورت خودبه‌خودی اتفاق می‌افتد و در آن از داروهای محرک استفاده نمی‌شود. در این روش، پس از پاره‌شدن کیسه آب جنین، اندازه واژن مادر باردار به‌مرور و طی چند ساعت، ۱۰ سانتی‌متر گشاد می‌شود. این میزان برای خروج نوزاد از کانال واژن ایدئال است. لازم است بدانید در برخی موارد که اندازه نوزاد بزرگ‌تر از حالت طبیعی است، پزشک متخصص زنان و زایمان ممکن است عمل طبیعی زایمان را با ایجاد برشی کوچک در دهانه واژن انجام دهد. به‌این‌ترتیب خروج نوزاد از واژن راحت‌تر انجام خواهد شد. در اصطلاح پزشکی به این برش کوچک، «اپیزیوتومی» گفته می‌شود. نکته مهم اینکه بسیاری از مادران باردار نیازی به ایجاد این برش ندارند.

۲. زایمان طبیعی القایی (Induced Vaginal Delivery)

در زایمان طبیعی القایی، از طریق دارو و برخی از روش‌ها، شرایط زایمان به مادر و نوزاد القا می‌شود تا دهانه رحم باز و برای خروج نوزاد آماده شود. به‌عبارتی در این روش، «القای زایمان» انجام خواهد شد یعنی به‌دلیل استفاده از دارو یا برخی تکنیک‌های خاص، دهانه رحم برای خروج نوزاد، باز و نرم خواهد شد.

پزشک متخصص زنان و زایمان زمانی از این روش استفاده می‌کند که مادر و نوزاد شرایط ویژه‌ای داشته باشند و نوزاد باید زودتر متولد شود. دارویی که در زایمان القایی برای القای شرایط زایمان برای مادر استفاده می‌شود معمولا پیتوسین است که شکل مصنوعی داروی اکسی‌توسین است.

۳. زایمان کمکی واژینال (Assisted Vaginal Delivery)

در زایمان کمکی واژینال که یکی از انواع روش های زایمان طبیعی است، پزشک متخصص زنان و زایمان از فورسپس یا دستگاه خلأ برای کمک به خروج نوزاد استفاده می‌کند. در این روش، زایمان طبیعی خودبه‌خود و القایی نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد.

دستگاه‌های فورسپس (Forceps) و دستگاه وکیوم جزو تجهیزات کمکی‌ای هستند که از آن‌ها برای خارج کردن نوزاد از واژن استفاده می‌شود. پزشک متخصص معمولا زمانی زایمان کمکی واژینال را پیشنهاد خواهد داد که مادر باردار و نوزاد شرایط زیر را داشته باشند:

• فرایند زایمان طبیعی خودبه‌خود خیلی طول کشیده و نوزاد در خطر است؛
• مادر و نوزاد پیشرفتی در زایمان نداشته‌اند؛
• مادر باردار خسته شده و برای خروج نوزاد از دهانه رحم و واژن نمی‌تواند زور بیشتری بزند؛
• سلامت مادر و نوزاد در خطر باشد.

روش‌های زایمان طبیعی کمکی

روش‌های زایمان طبیعی کمکی به شرح زیر هستند:

۳-۱. زایمان طبیعی کمکی با فورسپس

در این روش عمل زایمان طبیعی، پزشک متخصص از ابزاری شبیه به انبر برای گرفتن سر نوزاد و بیرون کشیدن او از کانال زایمان استفاده می‌کند.

۳-۲. زایمان طبیعی کمکی با وکیوم یا خلأ

در این روش، پزشک متخصص زنان و زایمان از دستگاه ساکشن کوچکی که شبیه به فنجان است برای بیرون کشیدن نوزاد استفاده می‌کند. این ساکشن یا وکیوم روی سر نوزاد قرار می‌گیرد و پمپی که به آن متصل است خلأ ایجاد خواهد کرد.

مراحل زایمان طبیعی

مراحل زایمان طبیعی شامل ۳ مرحله به شرح زیر است:

۱. فاز فشار و شروع انقباضات رحمی (Labor)

مراحل زایمان طبیعی با انقباضات رحمی شروع می‌شود. این انقباضات باعث نرم و باز شدن دهانه رحم می‌شوند و به‌واسطه آن واژن نیز تا ۱۰ سانتی‌متر گشاد خواهد شد. این انقباضات در طول فازهای مختلف از معمولا خفیف تا حدودی نامنظم شروع شده و به‌مرور قوی و مکرر خواهند شد. این مرحله از زایمان طبیعی طولانی‌ترین مرحله است. انقباضات به ۳ دسته اصلی زیر تقسیم می‌شوند.

۱-۱. فاز زودرس یا فاز نهفته (Early Labor)

زمانی‌که انقباضات رحمی شروع می‌شود، دهانه رحم شروع به بازشدن کرده که باعث نازک‌شدن دیواره دهانه رحم خواهد شد. در این مرحله ممکن است گشادی دهانه رحم به حدود ۳ تا ۶ سانتی‌متر برسد.

۱-۲. فاز فعال (Active Labor)

این مرحله از زایمان طبیعی شامل انقباضات شدیدی است که هرکدام از آن‌ها حدود ۱ دقیقه طول کشیده و ممکن است هر ۳ دقیقه یک بار تکرار شوند. در این مرحله گشادی رحم از ۳ سانتی‌متر به ۷ سانتی‌متر خواهد رسید. اگر انقباضات بسیار شدید باشند، ممکن است پزشک متخصص داروی اپیدورال را برای کاهش میزان درد تجویز کند. البته پزشک متخصص با شروع انقباضات شدید می‌تواند داروی اکسی‌توسین را برای تسریع مراحل زایمان طبیعی نیز تجویز کند.

۱-۳. فاز انتقالی یا مرحله گذار (Transitional Labor)

انقباضات انتقالی درست قبل از بازشدن دهانه رحم به اندازه ۱۰ سانتی‌متر اتفاق می‌افتند. مدت‌زمان هرکدام از این انقباضات کوتاه اما بسیار شدید است. گاهی هم ممکن است بیشتر از ۱ دقیقه طول بکشند. در این مرحله، مادر به‌دلیل شدت بالای انقباضات عرق کرده و حتی ممکن است دچار استفراغ و احساس لرزش بدن نیز بشود. لازم است بدانید که انقباضات انتقالی قبل از شروع تولد اتفاق می‌افتند.  

۲. تولد نوزاد (Birth)

این مرحله از زایمان طبیعی زمانی شروع می‌شود که قطر دهانه رحم به حدود ۱۰ سانتی‌متر رسیده باشد. در مرحله تولد نوزاد، مادر انقباضات شدیدی را تجربه خواهد کرد که به بیرون‌آمدن نوزاد از رحم کمک بزرگی می‌کند. در واقع، هدف اصلی از این انقباضات، هدایت نوزاد به‌سمت دهانه رحم و کانال تولد است.

در این شرایط، مادر احساس درد و فشار زیادی داشته و حتی ممکن است مدفوع کند. لازم است بدانید که پزشک متخصص زنان برای کمک به تولد نوزاد روی شکم مادر فشار وارد کرده و نوزاد را به‌سمت دهانه رحم و بیرون هدایت می‌کند. زمانی‌که پزشک از داروی ایپدورال برای کاهش درد مادر استفاده کرده باشد، شدت انقباضات مانند زایمان طبیعی خود‌به‌خود نخواهد بود. به‌صورت کلی، این مرحله می‌تواند بین چند دقیقه تا چند ساعت طول بکشد.

جالب است بدانید که اگر قبلا زایمان طبیعی داشته باشید، زایمان فعلی سریع‌تر انجام خواهد شد.

۳. خروج جفت (Delivering the Placenta)

آخرین مرحله از زایمان طبیعی، زایمان جفت است که به آن، مرحلهٔ پس از زایمان نیز می‌گویند. خروج جفت از رحم با تولد نوزاد شروع شده و با زایمان جفت به‌ پایان می‌رسد. پزشک متخصص زنان و زایمان ممکن است از اندکی فشار بیشتر استفاده کرده یا از مادر بخواهد کمی بیشتر زور بزند. مرحله خروج جفت چند دقیقه بعد از تولد نوزاد شروع شده و ممکن است حدود ۳۰ دقیقه زمان ببرد.

خطرات زایمان طبیعی

زایمان واژینال کم‌خطرترین نوع زایمان است اما ممکن است خطرات زیر را نیز داشته باشد:

۱. پیشرفت‌نکردن زایمان

پیشرفت‌نکردن زایمان به‌عنوان یکی از خطرات زایمان طبیعی به‌مفهوم پیشرفت کُند یا متوقف‌شدن زایمان است. در این شرایط، دهانه رحم با سرعت کافی باز نشده و در نتیجه خطر بزرگی جنین را تهدید خواهد کرد. در این موارد، پزشک متخصص برای تحریک انقباضات دهانه رحم و کمک به پیشرفت زایمان از داروی اکسی‌توسین استفاده می‌کند.

۲. ضربان قلب نامنظم جنین

منظور از ضربان قلب نامنظم جنین، کاهش ضربان قلب نوزاد است که بیشتر به‌دلیل فشرده‌شدن سر یا بند ناف رخ می‌دهد.

۳. خون‌ریزی

یکی از خطرات زایمان طبیعی خون‌ریزی بیش‌از‌حد است که تهدیدی برای سلامت و حیات مادر خواهد بود. در بسیاری از موارد، زنان هنگام زایمان خون‌ریزی شدیدی را تجربه نخواهند کرد.

۴. پارگی واژن

یکی از خطرات زایمان طبیعی پارگی واژن است. در این شرایط، بافت اطراف واژن و راست روده به‌دلیل فشار بالای زایمان دچار پارگی می‌شود.

۵. پره اکلامپسی بعد از زایمان

پره اکلامپسی به‌معنای فشار خون بسیار بالا در مادری است که به‌تازگی زایمان کرده است.

۶. ترومبوز ورید عمقی

ترومبوز ورید عمقی به‌معنای لخته‌های خونی هستند که مدتی بعد از زایمان طبیعی در عروق پاها و لگن ایجاد خواهند شد.

در چه مواقعی نباید زایمان طبیعی انجام داد؟

زایمان طبیعی معمولا در اولویت قرار دارد؛ با این حال، در برخی شرایط خاص، زایمان واژینال ممکن است خطراتی برای مادر و جنین داشته باشد. در چنین مواردی، پزشک متخصص زنان سزارین را پیشنهاد خواهد کرد.

• جنین در وضعیت بریچ قرار دارد؛
• جفت مشکلی دارد؛
• جنین جفت سرراهی دارد؛
• مادر بیماری مزمن دارد؛
• مادر عفونتی درمان‌نشده یا ضایعات باز تناسلی ناشی از ابتلا به ویروس هرپس سیمپلکس دارد.

مزایای زایمان طبیعی

مهم‌ترین فواید زایمان طبیعی به شرح زیر هستند:

• زایمان طبیعی روشی غیرتهاجمی است و کمترین میزان آسیب و خطر را برای مادر و جنین دارد.
• در زایمان واژینال معمولا نیاز به بیهوشی نیست و در نتیجه مادر حین زایمان هوشیار خواهد بود.
• در این روش زایمان، معمولا نیازی به جراحی نیست و به‌همین‌دلیل مادر سریع‌تر از زایمان سزارین بهبود پیدا می‌کند.
• با زایمان طبیعی، عملکرد سیستم ایمنی جنین بهبود پیدا می‌کند چون نوزاد حین خروج از دهانه رحم و واژن باکتری‌های مفیدی دریافت خواهد کرد.
• مایعاتی که وارد ریه نوزاد شده با زایمان طبیعی کاملا خارج خواهند شد.
• زایمان طبیعی دوران نقاهت و استراحت کوتاه‌تری در مقایسه با سزارین داشته و بهبودی سریع‌تر حاصل می‌شود.
• با زایمان طبیعی، مادر در بارداری‌های بعدی زایمان راحت‌تری را تجربه خواهد کرد.
• زنانی که با زایمان طبیعی نوزاد خود را به دنیا می‌آورند با احتمال بالاتری می‌توانند نوزاد را با شیر خود تغذیه کنند.
• با زایمان طبیعی نوزاد، شیردهی به او زودتر اتفاق می‌افتد.
• روش زایمان واژینال عوارض و خطرات بسیاری کمتری برای مادر و نوزاد دارد.
• زایمان طبیعی هزینه کمتری در مقایسه با دیگر روش‌های زایمان دارد.
• تولد نوزاد با روش زایمان واژینال احتمال ابتلا به آسم و چاقی در نوزاد را کاهش خواهد داد.

آیا زایمان طبیعی دردناک است؟

رحم و دهانه رحم با مجموعه‌ای از عضلات احاطه شده‌اند. با شروع انقباضات، سر جنین روی دهانه رحم و باسن و پاهای او به‌سمت بالای رحم قرار خواهند گرفت. بنابراین عضلات رحم برای کمک به خروج جنین و به‌ جلو هل‌دادن او، منقبض خواهند شد. سر جنین نیز به دهانه رحم فشار وارد می‌کند تا دهانه رحم بیشتر باز شود. مجموع انقباضات و فشاری که جنین به دهانه رحم وارد می‌کند باعث می‌شوند مادر درد متوسط تا شدیدی را تحمل کند که به‌عنوان درد زایمان شناخته می‌شود.

چه کسانی درد کمتری در زایمان طبیعی حس می‌کنند؟

زنانی که قبل از زایمان طبیعی ورزش‌های متناسب برای باز شدن به‌مرور لگن را انجام داده باشند، درد کمتری حین زایمان تجربه می‌کنند. برای کاهش درد زایمان طبیعی به این روش‌ها که در ادامه مطرح می‌شود، توجه کنید.

چطور درد زایمان طبیعی را کمتر کنیم؟

روش‌های زیر می‌تواند باعث کاهش درد زایمان طبیعی شود:

• هیپنوتیزم مادر یا روش‌های مشابه آن برای کاهش استرس و اضطراب زایمان طبیعی یکی از روش‌های مناسب برای کاهش درد است.
• ورزش در بارداری تأثیر زیادی روی تقویت عضلات دارد و بدن مادر برای تحمل استرس‌ها و اضطراب زایمان طبیعی آماده خواهد شد. البته نباید در ورزش زیاده‌روی کنید چون ممکن است به شما و جنین فشار وارد شود.
• تمرینات کگل و ورزش‌های مناسب کف لگن بهترین اقدامات قبل از زایمان برای کاهش درد زایمان طبیعی هستند. در این تمرینات، ماهیچه‌های اطراف واژن درست مانند زمان متوقف‌کردن ادرار، منقبض خواهند شد.
• تکنیک تنفس صحیح و عمیق باعث آرامش مادر می‌شود. برای این کار لازم است مادر در دوران بارداری در کلاس‌های یوگا و مدیتیشن شرکت کند.
• در تکنیک برادلی که بیشتر در کشورهای خارجی کاربرد دارد، همسر به‌عنوان مربی مادر در طول زایمان مشارکت خواهد کرد.
• تکنیک لاماز در کشورهای خارجی پُرطرفدار و روشی متداول برای کاهش درد زایمان طبیعی است. در کلاس‌های آموزشی لاماز به مادر باردار آموزش داده می‌شود چطور تنفس کرده و از تکنیک‌های آرامش‌بخش برای کاهش درد استفاده کند.
• ماساژ کمر مادر تأثیر زیادی در کاهش درد حین زایمان طبیعی دارد.

تعداد بخیه در زایمان طبیعی چقدر است؟

زایمان طبیعی ازطریق واژن انجام می‌شود و مانند سزارین نیازی به جراحی ندارد اما در برخی موارد، به‌دلیل بزرگ‌ بودن نوزاد و به اندازه کافی باز نشدن دهانه رحم و واژن، پزشک متخصص برشی کوچک از واژن تا ناحیه مقعد ایجاد خواهد کرد تا نوزاد راحت‌تر متولد شود. در این شرایط، تعداد بخیه به اندازه برش ایجادشده بستگی دارد.

آیا زایمان باعث گشادی واژن می‌شود؟

زایمان طبیعی باعث ایجاد تغییرات زیادی در بدن خانم‌ها می‌شود که تنها یکی از آن‌ها تغییرات هورمونی است. فراموش نکنید که خروج نوزاد از واژن فشار زیادی به این ناحیه وارد می‌کند؛ بنابراین مادران بعد از زایمان طبیعی تغییرات فیزیکی زیادی را در واژن تجربه خواهند کرد. افزایش وزن مادر در دوران بارداری و کشیدگی بافت واژن حین زایمان طبیعی منجر به بزرگ‌شدن عضلات این ناحیه شده که نتیجه آن گشادی واژن یا پارگی آن است.

زایمان طبیعی چقدر طول می‌کشد؟

مهم‌ترین نکته‌ای که باید به‌ خاطر بسپارید این است که شرایط زایمان از فردی به فرد دیگر متفاوت است. بنابراین برخی از عوامل ممکن است باعث طولانی‌تر شدن یا حتی کوتاه‌تر شدن زایمان شوند. به‌عنوان‌مثال، تولد اولین نوزاد همواره بیشتر از تولد نوزاد بعدی زمان می‌برد. البته نباید عواملی مانند موارد زیر را نادیده گرفت:

• اندازه نوزاد؛
• موقعیت جنین در رحم؛
• سرعت گشادشدن دهانه رحم و کانال زایمان.

به‌صورت کلی می‌توان گفت که زایمان طبیعی بسته به شرایط بین ۳۰ دقیقه تا چند ساعت زمان می‌برد. این در حالی است که زایمان جفت به‌تنهایی حدود ۳۰ دقیقه زمان می‌برد.

بعد از زایمان طبیعی انتظار چه عوارضی داشته باشیم؟

زایمان طبیعی روندی زمان‌بر و گاهی دشوار است که می‌تواند درد متوسط تا زیادی داشته باشد. اما موضوع اصلی اینجاست که این روش تولد نوزاد با عوارضی نیز همراه خواهد بود.

• سینه‌های برآمده یا پُف‌کرده؛
• یبوست؛
• درد واژن؛
• نوسانات خلقی؛
• خون‌ریزی واژن؛
• هموروئید؛
• سردرد، گُرگرفتگی یا تعریق به‌دلیل تغییرات هورمونی؛
• گرفتگی عضلات؛
• لوچیا (نوعی ترشحات واژن)؛
• بیبی بلوز و یا افسردگی پس از زایمان یا اضطراب پس از زایمان.

نکته مهم اینکه تغییرات هورمونی می‌تواند علاوه‌بر احساس اضطراب، باعث ناراحتی و حتی گریه مادر شود. این تغییرات خلق‌وخو در چند هفته پس از زایمان طبیعی است اما اگر چند هفته یا چند ماه پس از زایمان طبیعی، هنوز احساس اضطراب، ناراحتی و افسردگی داشته و گریه می‌کنید، لازم است با پزشک زنان خود مشورت کنید.

بهبودی بعد از زایمان طبیعی چقدر طول می‌کشد؟

دوران نقاهت و بهبودی پس از زایمان طبیعی از فردی به فرد دیگر متفاوت است اما لازم است بدانید، بهبودی زایمان طبیعی سریع‌تر از سزارین خواهد بود. عوامل متعددی روی سرعت بهبودی بعد از زایمان طبیعی تأثیر می‌گذارند. به‌عنوان‌مثال، اگر حین زایمان، واژن مادر پاره شود، بسته به شدت پارگی ممکن است بهبودی طولانی‌تر شود.

اگر واژن پاره شود، چند هفته احساس درد خواهید داشت و ادرار کردن، نشستن و ایستادن و انجام کارهای روزانه دردناک خواهد بود.

چه مدت بعد از زایمان طبیعی می‌توان رابطه جنسی داشت؟

اکثر پزشکان توصیه می‌کنند برای شروع رابطه جنسی بعد از زایمان طبیعی حداقل ۶ هفته یا تا بعد از اولین ویزیت پزشک بعد از زایمان صبر کنید. ۶ هفته کوتاه‌ترین زمانی است که بدن زن نیاز دارد تا خود را بهبود دهد. از طرفی، لازم است پس از زایمان طبیعی، پزشک متخصص زنان و زایمان واژن را بررسی کند تا مشخص شود آیا برای شروع رابطه جنسی آماده شده است یا خیر.

نکته‌ای که باید به آن توجه کنید، احتمال بارداری مجدد بعد از زایمان طبیعی با شروع رابطه جنسی است. پریود نشدن یا این موضوع که به‌تازگی زایمان کرده‌اید، به این معنی نیست که نمی‌توانید دوباره باردار شوید.

سؤالات متداول