عوامل تشدید‌کننده دوقطبی چیست؟ روش جلوگیری را بدانید

اختلال دوقطبی نوعی اختلال روانی است که با نوسانات شدید و غیرمعمول در خلق‌وخو و سطح انرژی فرد مشخص می‌شود. معمولا اختلال دوقطبی شامل اپیزودهای شیدایی و افسردگی است که می‌توانند تأثیرات عمیقی بر زندگی روزمره، روابط و عملکرد شغلی و تحصیلی افراد بگذارند. با اینکه درمان مناسب می‌تواند به مدیریت علائم بیمار کمک کند، عواملی وجود دارند که می‌توانند این اپیزودها را تشدید کنند. در این مقاله، می‌خواهیم عوامل تشدید کننده اختلال دو قطبی را بررسی کنیم و ببینیم آیا راهی برای جلوگیری از آن وجود دارد یا نه.

کدام عوامل باعث تشدید اختلال دو قطبی می‌شوند؟

عوامل تشدیدکننده اختلال دوقطبی شامل مجموعه‌ای از محرک‌های محیطی، رفتاری و بیولوژیکی هستند که ممکن است شدت اپیزودهای شیدایی یا افسردگی و دفعات رخ‌دادن آنها را افزایش دهند. شناسایی این محرک‌ها می‌تواند به مدیریت بهتر بیماری و پیشگیری از عود این علائم کمک کند. در ادامه، هر یک از این محرک‌ها را دقیق‌تر بررسی می‌کنیم:

عوامل محیطی و سبک زندگی

قرارگرفتن در محیط‌های پراسترس و سبک زندگی ناسالم ازجمله داشتن رژیم غذایی نامناسب، ورزش‌نکردن و سوءمصرف مواد مختلف می‌تواند اختلال دوقطبی را در افراد تشدید کند. برای مثال، ممکن است علائم افسردگی آن دسته از افراد مبتلا به اختلال دوقطبی که اپیزودهای افسردگی را تجربه می‌کنند، به‌دلیل کمبود مواد مغذی یا فعالیت بدنی ناکافی بدتر شود.

استرس و فشار روانی

یکی از رایج‌ترین عوامل تشدیدکننده اختلال دوقطبی، استرس است. یک مطالعه که در سال ۲۰۱۴ منتشر شد، نشان داد که رویدادهای استرس‌زای زندگی می‌توانند باعث عود اپیزودهای خلقی در آینده شوند. به نظر می‌رسد علت بروز بیشتر دوره‌های افسردگی یا شیدایی همین استرس و فشار روانی است که ممکن است ناشی از محرک‌هایی نظیر مشکلات مالی، درگیری‌های خانوادگی و فشار کار باشد.

افراد مبتلا به اختلال دوقطبی ممکن است در دوره‌های شیدایی یا افسردگی خود به‌شدت تحریک‌پذیر شوند. تحریک‌پذیری می‌تواند باعث شود این افراد به‌راحتی با شریک زندگی، همکار، دوست یا هر شخص دیگری مشاجره کنند. به‌نوبه خود این مشاجره نوعی استرس به آنها وارد می‌کند که برای عود اپیزودهای خلقی بعدی کافی است. در یک مطالعه، افراد مبتلا به اختلال دوقطبی اظهار داشتند که یکی از عوامل ایجاد افکار خودکشی در آنها، تجربیات منفی اجتماعی مثل درگیری با اطرافیان بوده است.

اختلالات خواب

یکی از قوی‌ترین محرک‌های تشدیدکننده اختلال دوقطبی، کمبود خواب یا هرگونه تغییر در الگوی خواب است. اختلالات خواب می‌توانند اپیزودهای خلقی در اختلال دوقطبی را بدتر کنند. برای مثال، کارگرانی که شیفتی کار می‌کنند، افرادی که ساعات کار آنها طولانی و متغیر است و دانشجویانی که کمتر از نیازشان می‌خوابند، درمعرض خطر اپیزودهای خلقی مکرر مرتبط با کمبود خواب هستند. گاهی اوقات حتی وقتی فرد مبتلا به اختلال دوقطبی به کشورهایی سفر می‌کند که منطقه زمانی آنها متفاوت از محل زندگی اوست، ممکن است علائم بیماری‌اش بدتر شود.

تغییرات فصلی

تغییرات فصلی به‌ویژه پاییز و زمستان می‌تواند از عوامل تشدیدکننده اختلال دوقطبی باشد. براساس تحقیقات انجام‌شده، حدود ۲۰درصد از افراد مبتلا به اختلال دوقطبی با تغییر آب و هوا دچار نوسانات خلقی می‌شوند. یک بررسی تحقیقاتی هم نشان داد که در افراد مبتلا به دوقطبی احتمال بیشتری وجود دارد که در اوایل زمستان به افسردگی فصلی و در بهار و تابستان به مانیا یا هیپومانیا مبتلا شوند. گاهی ممکن است اختلال عاطفی فصلی یک محرک قوی برای اختلال دوقطبی باشد.

برخی از کارشناسان ارتباط بین تغییرات فصلی و تشدیدشدن علائم دوقطبی را به نور خورشید نسبت می‌دهند. پاسخ بدن به تغییرات درعرض ۲۴ ساعت، تحت تأثیر میزان نوری که هر روز از خورشید دریافت می‌کنید قرار دارد. مجموعه پیچیده‌ای از ژن‌ها که به‌عنوان «ژن‌های ساعت» شناخته می‌شوند، این پاسخ را کنترل می‌کنند. اگر برخی از این ژن‌ها غیرطبیعی باشند، ممکن است فرد درمعرض خطر اختلال دوقطبی فصلی قرار گیرد.

مصرف مواد محرک و داروها

برخی داروها مثل داروهای ضد افسردگی، کورتیکواستروئیدها، داروهای تیروئید و سرکوب‌کننده‌های اشتها ازجمله داروهایی هستند که ممکن است باعث تشدید اپیزودهای شیدایی به‌ویژه در افراد مبتلا به اختلال دوقطبی شوند. بسیاری از روانپزشکان می‌گویند که بیماران پس از شروع داروهای ضد افسردگی به فاز شیدایی وارد شده‌اند. به همین دلیل است که در درمان اختلال دوقطبی اغلب داروهای ضد افسردگی را با داروهای تثبیت‌کننده خلق‌وخو تجویز می‌کنند.

برخی مطالعات اخیر نشان می‌دهند که داروهای ضد افسردگی حتی اگر برای درمان اختلال دوقطبی نوع دو در آن دسته از بیمارانی که شیدایی را تجربه نمی‌کنند به‌تنهایی تجویز شوند، هرگز نباید برای درمان بیماران دوقطبی نوع یک به‌تنهایی استفاده شوند و حتما باید در کنار آنها یک یا چند تثبیت‌کننده خلق‌وخو مصرف شود. ممکن است حتی پزشکان پس از بهبود علائم داروهای ضدافسردگی بیمار را قطع کنند.

علاوه بر داروها، مواد محرکی مانند مصرف بیش‌ازحد کافئین هم ممکن است اپیزودهای شیدایی یا نیمه‌شیدایی را در اختلال دوقطبی بدتر کنند. قطع ناگهانی داروهای تجویزی هم همین اثرات را دارد.

مصرف الکل و مواد مخدر

مصرف بیش‌ازحد نوشیدنی‌های الکلی یا سوءمصرف مواد مخدر به‌ویژه حشیش یا کوکائین، می‌تواند تعادل شیمیایی مغز را مختل کند و باعث تشدید اپیزودهای مانیک یا افسردگی شود. این مواد اثربخشی درمان اختلال دوقطبی را هم کاهش می‌دهند.

سوءمصرف مواد مخدر و الکل باعث اختلال دوقطبی نمی‌شود اما در افراد مبتلا به این اختلال، می‌تواند باعث عود یا تشدید اپیزودهای آن شود. طبق تجزیه‌وتحلیل داده‌های مربوط به بزرگ‌سالان جوان مبتلا به بیماری‌های روانی، حدود یک نفر از هر پنج نفر مبتلا به اختلال دوقطبی، سوءمصرف مواد دارند.

مسمومیت با داروهایی مانند کوکائین و آمفتامین می‌تواند باعث تشدید علائم شیدایی شود، درحالی‌که عوارض جانبی مصرف الکل بیشتر با بدتر شدن علائم افسردگی مرتبط است.

مشکلات در روابط

جدایی، درگیری عاطفی، طلاق یا روابط ناسالم، می‌توانند فشارهای روانی زیادی به فرد تحمیل کنند و باعث تشدید اپیزودهای افسردگی یا مانیک شوند که به تشدید اختلال دوقطبی می‌انجامد. گاهی اوقات انزوای اجتماعی، تبعیض یا فشارهای فرهنگی هم با افزایش احساس ناامیدی یا استرس در فرد، می‌توانند باعث بدترشدن اختلال دوقطبی شوند.

برخی از افراد مبتلا به اختلال دوقطبی که سابقه دوره‌های شیدایی شدید دارند، در ازدواج ناموفق‌اند و زندگی خانوادگی آنها از هم می‌پاشد. به همین دلیل به این افراد توصیه می‌شود اگر در شرف طلاق هستند، با درمانگر خود همکاری کنند تا در این فرایند پرتنش و استرس‌زا که می‌تواند تشدیدکننده اختلال دوقطبی باشد، آنها را همراهی کند.

عدم پایبندی به درمان

قطع خودسرانه داروها یا پیگیری‌نکردن جلسات روان‌درمانی می‌تواند خطر عود اپیزودهای مانیک یا افسردگی را در اختلال دوقطبی افزایش دهد. بیماران مبتلا به این اختلال باید به برنامه درمانی خود پایبند باشند و داروهای خود را به‌موقع مصرف کنند.

برخی بیماری‌های مغزی

بیماری‌هایی مانند صرع یا آسیب‌های مغزی می‌توانند با ایجاد اختلال در عملکرد مغز، علائم اختلال دوقطبی را تشدید کنند. این عوامل شیوع کمتری دارند اما نمی‌توان آنها را نادیده گرفت یا بی‌اهمیت تلقی‌شان کرد.

بارداری همراه با تغییر الگوهای خواب و تغییر هورمون‌ها

براساس تحقیقات افراد مبتلا به اختلال دوقطبی هفته‌ها و ماه‌ها پس از زایمان درمعرض خطر بیشتری برای عود یا تشدید اپیزودهای خلقی قرار دارند. تغییر الگوهای خواب، تغییر در تجویز داروها و تغییر هورمون‌ها پس از زایمان، می‌تواند ‌به‌عنوان عوامل خطر برای اپیزودهای خلقی و حتی روان‌پریشی در افراد مبتلا به اختلال دوقطبی باشد. روان‌پریشی پس از زایمان یک بیماری روانی جدی است که با ناتوانی در پاسخ عاطفی به نوزاد یا افکار آسیب‌رساندن به نوزاد مشخص می‌شود.

چنین افرادی در طول بارداری حتما باید علاوه بر متخصص زنان و زایمان، با متخصصان اختلال دوقطبی هم در ارتباط باشند و درباره رویکردهای درمانی در طول بارداری و پس از آن همکاری کنند. این رویکردها می‌توانند برای جلوگیری از سه اختلال مهم یعنی افسردگی پس از زایمان، شیدایی پس از زایمان یا روان‌پریشی پس از زایمان مؤثر باشند.

مسائل مالی و عاطفی براثر ازدست دادن شغل

ازدست‌دادن شغل یکی از عوامل استرس‌زای زندگی است که به‌ندرت می‌توان آن را پیش‌بینی کرد. به همان اندازه، پیش‌بینی احساساتی که ممکن است افراد درباره ازدست‌دادن شغلشان داشته باشند سخت است. افرادی که از کار خود راضی نیستند، ممکن است حس رهایی و آزادی داشته باشند. برخی دیگر، فشارهای مالی و عاطفی ناشی از آن می‌تواند استرس زیادی ایجاد کند. در هر صورت، تغییر چشمگیر در احساسات می‌تواند باعث ایجاد یک دوره دوقطبی یا تشدید آن شود.

ترومای کودکی

رویدادهای آسیب‌زای دوران کودکی مثل طلاق والدین، مرگ یکی از آنها، مهاجرت یا نقل‌مکان به محل زندگی جدید و سوءاستفاده جنسی، فیزیکی یا عاطفی می‌توانند آسیب‌پذیری روانی را در کودک افزایش دهند و اپیزودهای اختلال دوقطبی را در دوران بزرگ‌سالی او تشدید کنند.

مرگ یکی از عزیزان و سوگواری

در بیشتر مواقع، مرگ یکی از عزیزان پراسترس‌ترین رویدادی در زندگی است که هر کسی با آن مواجه می‌شود. برخی از افراد در طول سوگواری خود با موفقیت به مدیریت اختلال دوقطبی ادامه می‌دهند، اما برخی دیگر ممکن است به «شیدایی مراسم تشییع جنازه» دچار شوند. این زمانی اتفاق می‌افتد که فرد مبتلا به اختلال دوقطبی در مراسم تشییع جنازه شرکت می‌کند و در طول هفته بعد دچار یک اپیزود شیدایی می‌شود. به همین دلیل این افراد در دوره سوگواری باید تحت نظارت و حمایت بیشتری قرار گیرند.

عوامل تشدیدکننده اختلال دوقطبی در یک نگاه

جدول زیر خلاصه‌ای از عوامل اصلی تشدیدکننده اختلال دوقطبی را ارائه می‌دهد:

چگونه از تشدید اختلال دوقطبی جلوگیری کنیم؟

آیا می‌توان از عود یا تشدید اپیزودهای شیدایی و افسردگی جلوگیری کرد؟ شاید نه. بااین‌حال، اگر از محرک‌ها و عوامل تشدیدکننده اختلال دوقطبی آگاه باشید و به‌موقع متوجه آن شوید، ممکن است بتوانید راحت‌تر این اختلال را مدیریت کنید.

اختلال دوقطبی با تغییرات غیرمعمول در خلق و خو و انرژی مشخص می‌شود. این تغییرات که «دوره‌های خلقی» نامیده می‌شوند، درباره شیدایی حداقل یک‌هفته و درباره افسردگی حداقل دوهفته طول می‌کشند.

علائم شیدایی شامل موارد زیر است:

• احساس غیرمعمول سرزندگی، سرخوشی یا تحریک‌پذیری، همراه با افزایش انرژی؛
• کاهش نیاز به خواب؛
• مدام از یک فکر به فکر دیگر پریدن؛
• مشکل در تمرکز یا حواس‌پرتی؛
• رفتارهای پرخطر مانند خرج‌کردن بی‌محابا و بی‌برنامه، فعالیت جنسی بی‌پروا و اقداماتی که پیامدهای بدی برای خود فرد و خانواده او دارند.

علائم افسردگی شامل موارد زیر است:

• غم؛
• احساس پوچی و ناامیدی؛
• ازدست‌دادن علاقه یا لذت در فعالیت‌ها؛
• مشکلات خواب؛
• خستگی و بی‌حالی؛
• احساس گناه؛
• مشکل در تمرکز؛
• افکار خودکشی.

راهکارهای مناسب برای کاهش تأثیر عوامل تشدید کننده دو قطبی

برای کاهش تأثیر عوامل تشدیدکننده، افراد مبتلا به اختلال دوقطبی می‌توانند از راهکارهای زیر استفاده کنند:

• داشتن یک روال منظم: حفظ برنامه منظم برای خواب، غذا و فعالیت‌های روزانه؛
• اجتناب از مواد محرک: پرهیز از الکل، مواد مخدر و مصرف تفریحی دارو؛
• مدیریت استرس: استفاده از تکنیک‌هایی مانند یوگا، مدیتیشن، یا مشاوره؛
• خواب کافی: اولویت‌دادن به خواب منظم و باکیفیت؛
• درمان بیماری‌های دیگر: درمان همزمان اختلالات اضطرابی یا ترک مواد؛
• محیط کاری مناسب: انتخاب شغل‌هایی با استرس کمتر و ساعات کاری منظم درصورت امکان؛
• پیگیری درمان: همکاری با پزشک و ادامه‌دادن درمان؛
• حمایت اجتماعی: تقویت روابط مثبت اجتماعی درکنار روان‌درمانی و مشاوره حرفه‌ای.

سؤالات متداول