اختلال چند شخصیتی یا هویت تجزیه‌ای (DID) چیست؟ علائم، علت و درمان

اگر ویدئوهای جلسات اتاق درمان با مبتلایان به اختلال چند شخصیتی را دیده باشید، از جابه‌جایی شخصیت آنها در آن واحد شگفت‌زده می‌شوید! اختلال چند شخصیتی یا هویت تجزیه‌ای به وضعیتی از سلامت روان اشاره می‌کند که فرد بیش از یک شخصیت دارد و این شخصیت‌ها در دوره‌های مختلف زندگی او ظاهر می‌شوند. یکی از این شخصیت‌ها می‌تواند کودکی پرجنب‌و‌جوش باشد و دیگری بالغی خشمگین، یکی همیشه خندان و سرشار از روح زندگی، دیگری آرام و ساکت و افسرده! آغاز این چندشخصیتی معمولا آزار جسمی یا جنسی شدید است و درمانش در اتاق درمان. بخوانید تا با اختلال هویت تجزیه‌ای (چند شخصیتی) و جزئیات آن شامل علائم، دلایل بروز و روش‌های درمان آشنا شوید.

اختلال چند شخصیتی (Dissociative identity disorder) یا اختلال هویت تجزیه‌ای چیست؟

اختلال هویت تجزیه‌ای، اختلال چند شخصیتی یا اختلال شخصیت شکافته (Dissociative Identity Disorder) به وضعیتی اشاره می‌کند که فرد دارای دو یا چند هویت کاملا مجزا و گسسته باشد.

این افراد به‌دلیل آسیب‌های شدید دوران کودکی (آسیب‌های جسمی، عاطفی و سوءاستفاده مکرر) چندین شخصیت مختلف را تجربه می‌کنند. در نتیجه، به‌عنوان یک مکانیسم مقابله‌ای، ارتباط میان افکار، خاطرات، احساسات و اعمالشان از بین می‌رود و چند هویت یا وجه‌شخصیت متفاوت دارند. هر وجه از شخصیت آنها را «دگرش» می‌نامیم.

هریک از دگرش‌ها الگوهای فکری و رفتاری متفاوت دارند و جور دیگری با محیط تعامل برقرار می‌کنند. خاطرات بین دگرش‌ها قابل‌انتقال نیست؛ بنابراین این افراد شکافی در حافظه دارند که آن را فراموشی می‌نامیم. این اختلال به‌وضوح در عملکرد روزمره فرد اختلال ایجاد می‌کند و بر روابط او با دیگران و حتی عملکرد او در مدرسه یا محل کار تأثیر می‌گذارد.

انواع اختلال چند شخصیتی کدام‌اند؟

اختلال هویت تجزیه‌ای یکی از ۳ نوع اختلال چند شخصیتی است:

• اختلال مسخ شخصیت-مسخ واقعیت: در مسخ شخصیت احساس می‌کنید از خود جدا شده‌اید و احساسات یا افکارتان را از فاصله دور می‌بینید. در مسخ واقعیت احساس می‌کنید دنیا غیرواقعی است و هر‌آنچه اطراف شماست، بی‌جان و مه‌آلود به نظر می‌رسد. این اختلال ممکن است چند لحظه یا چند سال طول بکشد!
• فراموشی تجزیه‌ای: در دوره‌هایی از زندگی نمی‌توانید گذشته را به خاطر بیاورید! ممکن است یک استعداد یا مهارتی که داشتید را فراموش کنید یا بی‌آنکه بفهمید، سر از ناکجا‌آباد در بیاورید. این شکاف حافظه به‌مراتب شدید‌تر از فراموشی معمولی است و ممکن است چند دقیقه، چند ساعت یا چند روز طول بکشد.
• اختلال هویت تجزیه‌ای (DID): فرد درباره هویتش مطمئن نیست و ممکن است هویت‌های دیگری را هم در خود ببیند که هریک از آنها نام، صدا، گذشته و رفتار متفاوتی دارند..

پژوهشگران مبتلایان به اختلال هویت تجزیه ای را در دو گروه قرار می‌دهند:

• تسخیر: گویا یک موجود خارجی (مثل روح) کنترل بدن را به دست گرفته و گفتار و رفتار فرد را تغییر می‌دهد. شیفت شخصیت‌ها کاملا غیرارادی و هویت‌ها کاملا ناخواسته‌اند!
• عدم تسخیر: در این نوع DID کنترل گفتار و رفتار فرد دست روح یا نیروی خارجی نیست، اما هرازگاهی یک‌باره متوجه تغییری در هویت خود می‌شود؛ گویا خود را خارج از کالبدش احساس می‌کند و اعمالش را مثل یک فیلم تماشا می‌کند!

نشانه‌ها و علائم اختلال چند شخصیتی چیست؟

اختلال چند شخصیتی در افراد با سن‌و‌سال، جنسیت و نژاد مختلف، شکل‌و‌شمایل متفاوت دارد اما علائم زیر در اکثر مبتلایان به این اختلال دیده می‌شود:

• داشتن حداقل دو هویت (دگرش) که بر رفتار، حافظه، درک از خود و نوع تفکر فرد تأثیر بگذارند؛
• فراموشی یا شکافی در حافظه که یاد‌آوری فعالیت‌های روزانه، اطلاعات شخصی و رویدادهای آسیب‌زا را دشوار سازد؛
• تغییر عملکرد فرد در موقعیت‌های اجتماعی مختلف (محل کار، مدرسه) و خانه به‌دلیل نمود دگرش‌ها؛
• احتمال تشنج (در برخی افراد) که می‌تواند خفیف (در حد غش‌کردن) یا شدید (مثل تشنج صرع) باشد.

اضطراب، افسردگی، توهم، خود‌آزاری، سردرد، خلسه، سوءمصرف مواد و افکار خودکشی نیز در مبتلایان به اختلال شخصیت تجزیه ای دیده می‌شود. می‌پرسید این افراد معمولا چه احساسی دارند؟

• حس می‌کنند از واقعیت و حواس خود کاملا جدا شده‌اند؛
• حس می‌کنند حرف دیگران را نمی‌فهمند و متوجه منظور آنها نمی‌شوند؛
• حس کاملا مبهمی از هویت خود دارند؛
• به‌خاطر فراموشی و شکاف حافظه‌ای احساس ناامیدی دارند؛
• به‌خاطر عدم کنترل دگرش‌ها همواره با استرس مواجه‌اند؛
• نمی‌توانند با استرس‌های عاطفی یا کاری به‌خوبی کنار بیایند.

افراد مبتلا به بیماری چند شخصیتی پیوسته خود را درحال انجام کارهایی می‌یابند که معمولا از آنها سر نمی‌زند! یعنی ممکن است فرد طرف‌دار رانندگی با سرعت غیرمجاز، رانندگی بی‌ملاحظه یا دزدی نباشد، اما گاهی احساس کند مجبور به این کارهاست! درست مثل یک ناظر خود را از بیرون تماشا می‌کند و کاری از دست او برنمی‌آید.

علت اختلال چند شخصیتی چیست؟

گفتیم که اختلال شخصیت تجزیه ای یک واکنش روان‌شناختی به فشارهای درونی یا بیرونی است، اتفاقی که معمولا دراثر آسیب‌های دوران کودکی اتفاق می‌افتد و رشد شخصیت را مختل می‌کند، مسائلی مثل:

• تجربیات استرس‌زا (شکنجه، آدم‌ربایی، تصادف، اسباب‌کشی و تغییر محیط)؛
• عمل‌های پزشکی متعدد در نوزادی و کودکی؛
• سوءاستفاده سوءاستفاده مکرر جسمی، روانی یا جنسی؛
• بلایای طبیعی؛
• مرگ عزیزان؛
• جنگ‌های نظامی.

این وقایع معمولا در دوران کودکی اتفاق می‌افتند و اختلال هویت تجزیه‌ای تنها مسیری است که فرد ناخود‌آگاه برای اجتناب از عوارض تروما در پیش می‌گیرد. یافته‌ها نشان می‌دهد احتمال ابتلا به این اختلال در کودکانی که والدین ترسناک و غیرقابل‌پیش‌بینی دارند، بیشتر است. این اختلال روانی نادر حدود ۱٪ از کل جمعیت جهان را درگیر می‌کند و احتمال وقوع آن در خانم‌ها بیشتر است.

اختلال چند شخصیتی چگونه تشخیص داده می‌شود؟

این بیماری پیچیده روانی فقط توسط روان‌شناس و روان‌پزشک قابل‌تشخیص است. پزشک متخصص پس‌از شنیدن شرح حال پزشکی دقیق و کسب اطلاعات بیشتر پیرامون فرد و علائمی که تجربه می‌کند، نشانه‌های این اختلال را در افکار، گفتار و رفتار فرد می‌بیند. همچنین با طرح یک پرسش‌نامه می‌کوشد میل به خودکشی را بررسی و رفتار تجزیه‌ای فرد را ارزیابی کند.

از‌آنجا‌که نزدیکان زودتر از خود فرد متوجه تغییرات شخصیت او می‌شوند، پزشک با یکی از اعضای خانواده بیمار نیز صحبت می‌کند. متأسفانه آزمایشی برای تشخیص دقیق اختلال DID وجود ندارد و اگر معاینه فیزیکی و عصبی یا آزمایش خاصی انجام شود، صرفا با هدف ردکردن علائم بیماری‌های دیگر است.

تشخیص اختلال DID چقدر طول می‌کشد؟

اولین علائم اختلال چند شخصیتی در دوران کودکی (۵ تا ۱۰سالگی) ظاهر می‌شوند؛ اما والدین و معلمان معمولا اولین علائم را نادیده می‌گیرند یا اشتباه تشخیص می‌دهند. در اغلب موارد تشخیص قطعی این اختلال تا بزرگ‌سالی طول می‌کشد.

اختلال چند شخصیتی قابل درمان است؟

پاسخ یک کلمه است: خیر! اختلال چند شخصیتی تجزیه‌ای درمان ندارد و اگر به آن مبتلا شده‌اید، باید تا آخر عمر با علائم آن مدارا کنید. روش‌های درمان که در بخش بعدی مقاله به آنها اشاره می‌کنیم صرفا برای تسکین و مدیریت علائم این اختلال هستند و به‌کمک آنها می‌توانید عمکرد خود را در محیط خانه و جامعه بهبود ببخشید.

روش‌های درمان اختلال چند شخصیتی چیست؟

راهکارهای درمان اختلال چند شخصیتی روی این ۳ مسئله تمرکز دارد:

• شناسایی و گذر از آسیب‌های گذشته؛
• مدیریت تغییرات ناگهانی رفتاری؛
• ادغام هویت‌های مجزا در یک هویت واحد.

روان‌درمانی

هدف از روان‌درمانی یا همان گفتاردرمانی، کنار‌آمدن با محرک‌های DID است. درمان‌گر می‌کوشد ویژگی‌های شخصیتی مجزای فرد را در قالب یک شخصیت یکپارچه ترکیب کند و محرک‌ها را به حداقل برساند. این درمان اغلب نیازمند مشارکت اعضای خانواده است:

• رفتاردرمانی شناختی (CBT): این نوع روان‌درمانی ساختاریافته و هدف‌محور کمک می‌کند تا افکار و رفتارهای منفی را کنار بگذارید و الگوهای فکری سالم‌تری اتخاذ کنید. ممکن است درمانگر ممکن است برای مدیریت احساسات از تکنیک درمان رفتاری دیالکتیکی استفاده کند. این تکنیک مؤثر ترکیب خوبی از که ذهن‌آگاهی، پذیرش و تنظیم هیجان است.

هیپنوتیزم‌درمانی

تسکین علائم اختلال چند شخصیتی با هیپنوتیزم غیرممکن نیست. هیپنوتیزم بالینی اگر در کنار روان‌درمانی باشد، برای دسترسی به خاطرات سرکوب‌شده، کنترل برخی از رفتارهای مشکل‌ساز و ادغام دگرش‌ها در یک شخصیت واحد کارساز است.

درمان کمکی

تجربه نشان می‌دهد که درمان‌های کمکی مثل حرکت‌درمانی، بخش‌هایی از ذهن که برای مقابله با تروما خاموش شده را بیدار و ارتباط فرد با آن بخش‌ها را مجددا برقرار می‌کنند.

درمان EMDR

تکنیک روان‌شناسی حساسیت‌زدایی و پردازش مجدد با حرکات چشم (EMDR)‌ مشابه درمان‌های سنتی بر گفتار تمرکز ندارد، بلکه از حرکات چشم، ضربه‌زدن یا نشانه‌های شنیداری برای پردازش خاطرات آسیب‌زا و بهبودی از تروما استفاده می‌کند. این تکنیک نسبت به سایر روش‌های درمانی جدید‌تر است و برای درمان اضطراب، اختلال پس‌از سانحه و بسیاری از مشکلات روانی دیگر کاربرد دارد.

دارودرمانی

اختلال هویت تجزیه‌ای داروی منحصربه‌فرد ندارد و قرصی برای درمان قطعی این اختلال نیست. با‌این‌حال، ممکن است پزشک برای تسکین علائم بیمار، داروهای ضدافسردگی، ضد اضطراب یا ضدروان‌پریشی را تجویز کند.

می‌توان از ابتلا به اختلال چند شخصیتی پیشگیری کرد؟

متأسفانه هیچ راهی برای پیشگیری از ابتلا به این اختلال وجود ندارد. اما شناسایی به‌موقع قطعا می‌تواند جلوی پیشرفت اختلال را بگیرد و برای مدیریت هرچه بهتر علائم، راهی پیش پای والدین، معلمان و مراقبان فرد مبتلا قرار دهد. هرچه بیشتر در مسیر درمان جلو بروید، محرک‌های شیفت شخصیت را پیدا می‌کنید و راه تعامل بهتر با اطرافیان را می‌آموزید. مثلا ممکن است احساس کنید اجتناب از مصرف الکل و داروهای بدون نسخه، فاصله زمانی بین ظهور دگرش‌ها را بیشتر می‌کند.

طرز برخورد با افراد چند شخصیتی چگونه است؟

تا جایی که می‌توانید درباره این اختلال بخوانید و با پیچیدگی‌های مرتبط با آن، مثل فراموشی تجزیه‌ای و اختلال مسخ شخصیت آشنا شوید. به‌ خاطر بسپارید که این افراد اغلب اوقات با حس تنهایی مبارزه می‌کنند و هرلحظه و هرثانیه در معرض خود‌آزاری و اقدام به خودکشی هستند.

انزوا، قاتل سلامت روان این افراد است و هرچه تنهاتر باشند، بیشتر درگیر اضطراب و افسردگی هستند. پس آغوش خود را دریغ نکنید و با شنیدن حرف‌های آنها، احترام به مرزهایی که تعیین می‌کنند و انجام سرگرمی‌های موردعلاقه این افراد، اوج حمایت اجتماعی را فراهم کنید.

اگر با فرد مبتلا به این اختلال زندگی می‌کنید، به او یادآوری کنید که زندگی ادامه‌دار است و می‌توانند زندگی کامل و معنادار داشته باشند. از‌آنجا‌که ذهن‌آگاهی کلید نجات از تمام اختلالات سلامت روان است، آنان را به‌سمت تمرین ذهن‌آگاهی و پذیرش احساسات خود در لحظه حال هدایت کنید.

تفاوت اختلال چند شخصیتی با اسکیزوفرنی چیست؟

اختلال چند شخصیتی و اسکیزوفرنی هر دو از اختلالات روان‌پزشکی جدی و پر‌آسیب هستند که شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارند. در کل، اسکیزوفرنی اختلالی در افکار، احساسات و رفتار فرد است که تحریف واقعیت و توهم را به‌دنبال دارد و احتمالا باعث هذیان و تفکر یا رفتار آشفته فرد می‌شود. در مقابل، اختلالات تجزیه‌ای در تداوم خاطرات، افکار، هویت و رفتار فرد و حفظ ارتباط او با واقعیت اختلال ایجاد می‌کنند. در نتیجه فرد احساس می‌کند که دو یا صدها شخصیت مجزا دارد!

علائم مشابه این دو اختلال شامل شنیدن صداها، نقص حافظه و احساس قطع ارتباط با خود و دیگران است. افراد چند شخصیتی در مراحل پیشرفته دچار مسخ شخصیت می‌شوند و ممکن است با مشکلات عملکرد شناختی مواجه شوند.

اسکیزوفرنی معمولا نتیجه آسیب‌های مغزی، محیطی یا مصرف داروهای روان‌گردان است. درحالی‌که اختلال هویت تجزیه‌ای بیشتر در پاسخ به آسیب‌های جسمی و جنسی پدیدار می‌شوند!

چهره‌های دارای علائم اختلال چند شخصیتی

از چهره‌های مشهور مبتلا به اختلال چند شخصیتی، افرادی که آثارشان را دیدیم و خواندیم و شنیدیم، می‌توانیم به مرلین مونرو، رزان بار، آدام دوریتز و هرشل واکر (بازیکن فوتبال آمریکایی اهل آمریکا) اشاره کنیم. بعضی از این افراد، ابتلا به این اختلال را علنی نکردند و برخی دیگر، مثل واکر، آشکارا از آن حرف زدند.

واکر در کتابی به تلاش‌های چندین‌باره برای خودکشی اشاره کرد و نوشت که از کودکی شخصیتی سرسخت و نترس را در خود پرورش داد تا احساس تنهایی نکند و خشم خود را قدرتمندانه بروز دهد. کل این تغییرات در پاسخ به سوءاستفاده‌ای بود که ازجانب اطرافیان احساس می‌کرد! او در مسیر درمان دریافت که ثمره تلاش‌هایش ایجاد شخصیت‌های جایگزین و متفاوت در بزرگ‌سالی بود.

فیلم‌ها و کتاب‌های مرتبط با اختلال چند شخصیتی

برخی از فیلم‌های مرتبط با این اختلال عبارت‌اند از:

• فیلم هویت بورن «The Bourne Identity»؛
• فیلم شکافته «Split»؛
• فیلم دشمن «Enemy»؛
• فیلم یادگاری «Memento»؛
• ماشین‌چی «The Machinist»؛
• باشگاه مبارزه «Fight Club»؛
• جاده مالهالند «Mulholland Drive»؛
• فیلم پرسونا «Persona»؛
• فیلم من، خودم و آیرین «Me, Myself & Irene»؛
• فیلم پناهگاه «Shelter (6 Souls)»؛
• فیلم سه چهره ایو «The Three Faces of Eve»؛
• فیلم لباس غواصی و پروانه «The Diving Bell and the Butterfly»؛
• فیلم کاراگاه دیوانه «Mad Detective»؛
• فیلم ترس کهن «Primal Fear».

همچنین برخی از کتاب‌های مرتبط با این اختلال عبارت‌اند از:

• کتاب سی بل؛
• کتاب فهم و درمان اختلال تجزیه هویت؛
• کتاب اختلالات تجزیه‌ای و اختلال کنترل تکانه.

سؤالات متداول