دیسپارونی (Dyspareunia): علت، علائم و درمان قطعی

دیسپارونی اصطلاحی برای درد تکرارشونده در ناحیه تناسلی یا لگن در رابطه جنسی است. این درد می‌تواند تیز یا شدید باشد و قبل یا در حین رابطه جنسی یا پس از آن رخ دهد. دیسپارونی در زنان شایع‌تر از مردان است. این مشکل دلایل بالقوه زیادی دارد ولی قابل‌کنترل و درمان است. در ادامه با انواع، علل، علائم و راه‌های تشخیص و درمان دیسپارونی بیشتر آشنا می‌شویم.

دیسپارونی چیست؟

درد در حین رابطه جنسی یا دیسپارونی(Dyspareunia)، دردی مداوم یا تکرارشونده است که درست قبل، در حین یا بعد از رابطه جنسی ایجاد می‌شود. دیسپارونی در زنان شایع‌تر است ولی هرکسی می‌تواند رابطه جنسی دردناک داشته باشد.

در زنان درد در قسمت خارجی و فرج مانند لابیا (لب‌های واژن) یا در دهانه واژن احساس می‌شود. برخی درد را در قسمت‌های داخلی مانند موارد زیر احساس می‌کنند:

• عضلات کف لگن؛
• کانال واژن؛
• رحم؛
• رباط‌های نگهدارنده رحم؛
• پایین شکم.

در مردان نیز این درد در سر یا بدنه آلت تناسلی، بیضه‌ها یا لگن احساس می‌شود. دیسپارونی بیماری شایعی است که می‌تواند اثرات منفی عاطفی و روانی داشته باشد. زوجین ممکن است که علاوه‌بر درد جسمی، دچار کاهش صمیمیت یا تنش در روابط خود شوند.

انواع دیسپارونی کدام‌اند؟

محل درد نوع دیسپارونی را مشخص می‌کند. انواع دیسپارونی عبارت‌اند از:

• درد دخول: این درد در ورودی واژن در طول دخول اولیه احساس می‌شود. علل آن می‌تواند شامل تغییرات در هورمون‌ها، خشکی فرج یا واژن، سوزش مزمن، عفونت یا آسیب باشد.
• درد وضعیتی (Positional pain): این نوع درد معمولا مربوط به عضلات کف لگن، خشکی یا عفونت واژن است.
• درد عمیق (دیسپارونی برخوردی-collision dyspareunia): دردی است که در دخول عمیق رخ می‌دهد و می‌تواند در برخی از پوزیشن‌های جنسی بدتر شود. این نوع دیسپارونی می‌تواند به‌دلیل بیماری و شرایط مربوط به مثانه یا روده، اختلال عملکرد کف لگن، اندومتریوز یا سندرم احتقان لگن (pelvic congestion syndrome) ایجاد شود.

درد در هنگام مقاربت را نیز می‌توان به انواع اولیه، ثانویه، کامل یا موقعیتی تقسیم کرد:

• درد اولیه دردی است که از زمان فعال‌شدن جنسی داشته‌اید؛
• درد ثانویه پس از تجربه رابطه جنسیِ بدون درد ایجاد می‌شود؛
• درد کامل به این معنی است که هربار که رابطه جنسی دارید، احساس درد می‌کنید؛
• درد موقعیتی (Situational pain) دردی است که فقط در زمان‌های خاصی ایجاد می‌شود.

علت دیسپارونی چیست؟

در بسیاری از موارد روان‌کاری ناکافی واژن موجب درد در طول رابطه جنسی می‌شود. همچنین ممکن است که به‌دلایلی مانند عفونت، تروما، آسیب یا شرایط پزشکی رابطه جنسی دردناکی داشته باشید. برخی از زنان نیز درنتیجه عوامل عاطفی دچار دیسپارونی می‌شوند.

شرایط پزشکی

• آندومتریوز: وضعیتی که در آن بافتی مشابه پوشش رحم در جایی نادرست (مانند لوله‌های فالوپ یا شکم) ایجاد می‌شود؛
• خشکی واژن: خشکی واژن دراثر یائسگی، زایمان، شیردهی، مصرف بعضی از داروها یا برانگیختگی بسیار کم قبل از رابطه جنسی؛
• اختلالات پوستی در اندام تناسلی: هر نوع اختلالات پوستی که موجب زخم، ترک، خارش یا سوزش می‌شوند؛  
• اختلال عملکرد کف لگن: مشکلات مربوط به عضلات و رباط‌های کف لگن؛
• مشکلات روده: بیماری‌هایی که موجب التهاب در روده می‌شوند مانند سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)، کولیت زخمی یا کولیت اولسراتیو (ulcerative colitis) و بیماری کرون روده؛
• مشکلات مثانه: شرایطی که بر مثانه تأثیر می‌گذارند، مانند عفونت‌های ادراری مزمن، تکرر ادرار و التهاب مثانه یا سیستیت بینابینی (interstitial cystitis-IC)؛
• تغییرات هورمونی: تغییرات هورمونی، به‌ویژه مواردی که در دوران قبل از یائسگی رخ می‌دهند؛  
• مشکلات سیستم عصبی: مواردی مانند گیرافتادگی عصب (pinched nerve) در کمر، مشکلات عصب زهاری یا عصب پودندال (pudendal nerve) و التهاب عصب؛
• شیردهی: تغییرات هورمونی مرتبط با شیردهی؛
• درد واژن یا بیماری ولوودینیا (Vulvodynia): ولوودینیا موجب درد متمرکز و مزمن در ناحیه فرج می‌شود؛
• سندرم تناسلی-ادراری یائسگی (GSM): پوشش واژن رطوبت و ضخامت طبیعی خود را از دست می‌دهد و خشک، نازک و ملتهب می‌شود؛
• واژینیسموس (Vaginismus): اسپاسم‌های غیرارادی عضلات دیواره واژن، که اغلب ناشی از ترس از آسیب‌دیدن یا ترومای قبلی است؛
• واژینیت (vaginitis) یا التهاب واژن؛
• فیبروم رحم؛
• پرتودرمانی و شیمی‌درمانی.

تروما یا آسیب

• نزدیکی خیلی زود پس از جراحی یا زایمان؛
• آسیب به فرج یا واژن: شامل پارگی ناشی از زایمان یا برش میان‌دوراه یا اپیزیوتومی (episiotomy) در پرینه (ناحیه بین واژن و مقعد) در زایمان طبیعی، آسیب استرادل (straddle injury) و آسیب ناشی از هیسترکتومی یا جراحی لگن.

عفونت

• عفونت‌های واژن: عفونت‌هایی شایع شامل عفونت‌های قارچی یا عفونت باکتریایی واژن؛
• عفونت دستگاه ادراری (UTI)؛
• عفونت‌های مقاربتی (STIs): شامل زگیل تناسلی، تبخال تناسلی یا سایر بیماری‌های مقاربتی.

کاهش میل جنسی

عواملی که میل جنسی را کاهش می‌دهند یا بر توانایی فرد در برانگیختگی تأثیر می‌گذارند، نیز می‌توانند موجب دیسپارونی شوند. این عوامل عبارت‌اند از:

• استرس که می‌تواند منجر به سفت‌شدن عضلات کف لگن شود؛
• ترس، گناه یا شرم مربوط به رابطه جنسی؛
• خودانگاره یا تصویر ذهنی فرد از خود (self-image) یا مشکلات جسمی؛
• داروهایی مانند قرص‌های ضدبارداری؛
• مشکلات رابطه‌ای؛
• بیماری‌هایی مانند سرطان، آرتروز، دیابت و بیماری تیروئید؛
• سابقه سوءاستفاده جنسی یا تجاوز.

علائم دیسپارونی چیست؟

درد دیسپارونی می‌تواند به‌شکل‌های متفاوتی مانند موارد زیر ایجاد شود:

• درد شدید هنگام دخول (یا حتی هنگام استفاده از تامپون)؛
• گرفتگی لگن؛
• سفتی یا اسپاسم عضلات؛
• درد در واژن، مجرای ادرار یا مثانه؛
• درد در طول مقاربت یا پس از آن؛
• درد در اعماق لگن در زمان مقاربت؛
• احساس درد پس از مقاربت؛
• رابطه جنسی دردناک فقط با بعضی از شرکای جنسی یا در شرایط خاص؛
• درد همراه با سوزش یا خارش؛
• احساس درد شدید و منقطع، شبیه دردهای قاعدگی.

شایع‌ترین علامت دیسپارونی، درد هنگام رابطه جنسی است که در دهانه واژن یا در اعماق لگن ایجاد می‌شود. این درد می‌تواند دردی مشخص در یک ناحیه باشد یا کل ناحیه تناسلی را درگیر کند. گاهی نیز احساس ناراحتی، سوزش یا دردی نافذ و تیز وجود دارد.

عوامل خطر دیسپارونی

مردان نیز می‌توانند دیسپارونی را تجربه کنند ولی این بیماری در زنان شایع‌تر است. دیسپارونی یکی از شایع‌ترین مشکلات زنان یائسه است. طبق گفته کالج آمریکایی متخصصان زنان و زایمان (ACOG) حدود ۷۵درصد از زنان در برهه‌ای از زندگی خود رابطه جنسی دردناک دارند. در شرایط زیر خطر بروز دیسپارونی بیشتر است:

• مصرف داروهایی که موجب خشکی واژن می‌شوند؛
• عفونت ویروسی یا باکتریایی؛
• یائسگی.

عوارض دیسپارونی چیست؟

دیسپارونی می‌تواند عوارض زیر را ایجاد کند:

• مشکلات رابطه‌ای: عدم صمیمیت با شریک زندگی می‌تواند منجر به استرس یا تنش در رابطه شده و موجب شود که یک یا هر دو طرف احساس ناامیدی یا قطع ارتباط کنند. همچنین ممکن است که به‌دلیل ترس از درد، برای رابطه جنسی یا صمیمیت (intimacy) اشتیاقی نداشته باشند.
• اضطراب یا افسردگی: درد مزمن و ناتوانی در انجام کاری که می‌خواهید انجام دهید می‌تواند موجب احساس غم، افسردگی یا اضطراب شود.
• بیماری‌های درمان‌نشده: اگر بیماری زمینه‌ای عامل رابطه جنسی دردناک باشد، عدم درمان آن بیماری می‌تواند منجر به عوارض شود. مثلا اگر درد به‌دلیل بیماری‌های مقاربتی باشد، ناباروری یکی از عوارض جدی بیماری‌های مقاربتی درمان‌نشده است.

تشخیص دیسپارونی چگونه است؟

پزشک می‌تواند با بررسی دقیق سابقه پزشکی و معاینه فیزیکی، علت اصلی درد در هنگام رابطه جنسی را تشخیص دهد. معاینه فیزیکی می‌تواند شامل بررسی لگن، شکم، واژن یا رحم باشد.

معمولا پزشک شما با گرفتن شرح حال کامل پزشکی و جنسی شروع می‌کند. سؤالاتی که ممکن است پزشک از شما بپرسد عبارت‌اند از:

• چه زمانی و کجا احساس درد می‌کنید؟
• کدام شرکای جنسی یا پوزیشن‌ها موجب درد می‌شوند؟
• آیا فعالیت‌های دیگری نیز موجب درد می‌شوند؟
• چه مدت است که مقاربت دردناک دارید؟
• چه داروهایی مصرف می‌کنید؟
• آیا قبلا در این ناحیه جراحی داشته‌اید؟

معاینه لگن نیز در تشخیص دیسپارونی رایج است. پزشک ناحیه لگن خارجی و داخلی را ازنظر وجود علائم زیر بررسی می‌کند:

• خشکی؛
• التهاب یا عفونت؛
• مشکلات آناتومیک؛
• زگیل تناسلی؛
• جای زخم؛
• توده‌های غیرطبیعی؛
• آندومتریوز؛
• حساسیت.

معاینه داخلی لگن به اسپکولوم نیاز دارد. اسپکولوم وسیله‌ای است که برای مشاهده واژن در آزمایش پاپ‌اسمیر استفاده می‌شود. ممکن است که پزشک از چوب‌پنبه برای اعمال فشار جزئی به نواحی مختلف واژن استفاده کند. با این کار پزشک می‌تواند محل درد را مشخص کند.

پس از معاینات اولیه ممکن است که پزشک از آزمایش‌هایی مانند موارد زیر برای تعیین علت دقیق دیسپارونی استفاده کند:

• سونوگرافی لگن؛
• سونوگرافی ترانس‌واژینال؛
• آزمایش کشت ادرار برای بررسی عفونت باکتریایی یا قارچی؛
• آزمایش ادرار؛
• آزمایش آلرژی؛
• مشاوره برای تعیین وجود علل عاطفی.

در موارد نادر، اگر سایر آزمایش‌ها بی‌نتیجه باشند، از لاپاراسکوپی استفاده می‌شود.

چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

اگر علائمی مانند موارد زیر را دارید، به پزشک مراجعه کنید:

• احساس درد جدید در رابطه جنسی یا دردی که با گذشت زمان بدتر می‌شود؛
• خون‌ریزی؛
• ضایعات تناسلی؛
• قاعدگی‌های نامنظم؛
• ترشحات غیرطبیعی واژن.

برای درمان دیسپارونی باید به متخصص زنان یا متخصصی که در سلامت جنسی تخصص دارد، مراجعه کنید. پزشک متخصص می‌تواند براساس علائم و مشکل زمینه‌ای که موجب آن شده است، درمان مناسب را تجویز کند.

روش‌های درمان دیسپارونی چگونه است؟

انتخاب روش درمان دیسپارونی به علت آن بستگی دارد. مثلا اگر اختلال عملکرد کف لگن موجب درد می‌شود، فیزیوتراپی می‌تواند اولین درمان پیشنهادی پزشک باشد.

درمان دارویی

داروهای دیسپارونی براساس علت بیماری تعیین می‌شوند. اگر درد شما ناشی از عفونت یا بیماری زمینه‌ای باشد، پزشک می‌تواند با داروهای زیر آنها را درمان کند:

• آنتی‌بیوتیک؛
• داروهای ضدقارچ؛
• کورتیکواستروئیدهای موضعی یا تزریقی.

اگر مصرف طولانی‌مدت دارویی موجب خشکی واژن شده باشد، پزشک می‌تواند داروی تجویزی شما را تغییر دهد. امتحان‌کردن داروهای جایگزین می‌تواند روان‌کاری طبیعی واژن را بازیابی کرده و درد را کاهش دهد.

در برخی از زنان پایین‌بودن سطح استروژن موجب دیسپارونی می‌شود. در این موارد استفاده از قرص، کرم یا حلقه استروژن واژینال تجویزی می‌تواند دُز کم و منظمی از استروژن را به واژن برساند. سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) دارویی به نام اسپمیفن (ospemifene) یا اوسفن را برای درمان دیسپارونی ناشی از یائسگی تأیید کرده است. اسپمیفن دارویی فاقد استروژن است که روی بافت‌های واژن مانند استروژن عمل می‌کند. این دارو در ضخیم‌تر و نرم‌تر کردن بافت‌ها و کاهش میزان دردی که زنان در رابطه جنسی احساس می‌کنند، مؤثر است.  

مدیریت علائم دیسپارونی

درمان‌های خانگی زیرمی‌توانند علائم دیسپارونی را کاهش دهند:

• استفاده از روان‌کننده‌های مبتنی بر آب یا سیلیکونی روی واژن، فرج و لابیا، درصورتی‌که خشکی علت اصلی دیسپارونی است؛
• داشتن رابطه جنسی در زمانی که شما و شریک زندگی‌تان آرام هستید؛
• امتحان‌کردن فعالیت‌ها یا پوزیشن‌های جنسی مختلفی که موجب درد نمی‌شوند؛
• اختصاص‌دادن زمانی برای استراحت و کاهش استرس قبل از رابطه جنسی؛
• صحبت‌کردن با همسرتان درمورد دردی که احساس می‌کنید؛
• خالی‌کردن مثانه، گرفتن حمام آب گرم یا استفاده از مسکن‌های بدون نسخه قبل از رابطه جنسی؛
• عدم استفاده از عطر واژن، کف حمام معطر (bubble bath)، پد بهداشتی معطر و دستمال توالت یا دستمال مرطوب معطر؛
• قراردادن کیسه یخ روی فرج برای آرام‌کردن سوزش بعد از رابطه جنسی.

درمان‌های جایگزین

ممکن است که پزشک تراپی را توصیه کند. تراپی می‌تواند شامل درمان حساسیت‌زدایی (desensitization therapy) یا درمان جنسی (sex therapy) باشد. در درمان حساسیت‌زدایی، تکنیک‌های آرامش واژن، مانند تمرینات کگل، را یاد می‌گیرید که می‌توانند درد را کاهش دهند. در درمان جنسی یاد می‌گیرید که چگونه صمیمیت را دوباره برقرار کنید و ارتباط با شریک زندگی‌تان را بهبود بخشید.

زندگی با دیسپارونی: راهکارهای ارتباطی با شریک جنسی

درمان دیسپارونی ممکن است بلافاصله اثر کند؛ گاهی هم مجبورید برای یافتن درمان مناسب مدتی آزمون‌وخطا کنید. این مسئله می‌تواند بر مدت‌زمانی که باید با رابطه جنسی دردناک زندگی کنید اثر بگذارد. خوشبختانه در بیشتر موارد دیسپارونی درمان می‌شود. پزشک می‌تواند با دارودرمانی، درمان کف لگن، جراحی یا استفاده از روان‌کننده بیماری شما را بهبود دهد یا برطرف کند.

تا زمانی که مشکل رابطه جنسی دردناک شما برطرف نشده است، می‌توانید به جایگزین‌هایی برای رابطه جنسی روی بیاورید و از تکنیک‌های دیگری برای صمیمیت استفاده کنید؛‌ مثلا ماساژ حسی، بوسیدن، رابطه جنسی دهانی و خودارضایی متقابل می‌توانند جایگزین‌های خوبی باشند.

پیشگیری از دیسپارونی امکان دارد؟

روش پیشگیری خاصی برای دیسپارونی وجود ندارد ولی می‌توانید برای کاهش احتمال بروز درد هنگام مقاربت کارهای زیر را انجام دهید:

• پس از زایمان، حداقل شش هفته قبل از شروع مجدد رابطه جنسی صبر کنید؛
• درصورت بروز خشکی واژن، از روان‌کننده‌های محلول در آب استفاده کنید؛
• بهداشت مناسب را رعایت کنید؛
• مراقبت‌های پزشکی منظم و مناسب را دریافت کنید؛
• با استفاده از کاندوم از بیماری‌های مقاربتی (STD) جلوگیری کنید؛
• با اختصاص‌دادن زمان کافی به معاشقه و تحریک جنسی، روان‌کاری طبیعی واژن را تحریک کنید.

سؤالات متداول