آزمایش یائسگی چیست و چرا اهمیت دارد؟ + نحوه تفسیر آزمایش

یائسگی فرایندی بیولوژیکی است که در آن تخمدان‌ها آزادکردن تخمک‌های بالغ را متوقف می‌کنند و بدن استروژن و پروژسترون کمتری تولید می‌کند. یائسگی بین سنین ۴۰ تا ۶۰سالگی شروع می‌شود ولی معمولا شروع آن در حدود سن ۵۱سالگی است. اگر بیش از ۶ ماه پریود نشده‌اید، احتمالا یائسگی شما شروع شده است ولی ازنظر بالینی، یائسگی پس از ۱۲ ماه عدم پریود تأیید می‌شود. پزشک یا متخصص زنان برای تعیین اینکه آیا دوران یائسگی شما شروع شده است یا خیر درمورد علائم‌تان سؤالاتی می‌پرسد، چرخه‌های قاعدگی‌تان را بررسی می‌کند و احتمالا چند آزمایش نیز تجویز می‌کند. در ادامه با انواع آزمایش یائسگی و نحوه تفسیرشان آشنا می‌شویم.

آزمایش یائسگی چیست؟

تغییرات ناشی از شروع دوران یائسگی در افراد متفاوت یکسان نیست و تنها از روی علائم نمی‌توان شروع یائسگی را با قاطعیت تأیید کرد. به‌علاوه قطع قاعدگی می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد و به‌دلیل یائسگی رخ نداده باشد. بنابراین پزشک باید با انجام بررسی‌ها و آزمایش‌های مختلف از یائسگی شما مطمئن شود و آن را تأیید کند.

در آزمایش یائسگی سطح هورمون‌هایی مانند استروژن و FSH در خون یا ادرار اندازه‌گیری می‌شود. این هورمون‌ها در تنظیم چرخه قاعدگی و باروری نقش مهمی دارند. کاهش سطح استروژن و افزایش FSH موجب بروز علائم یائسگی می‌شود. در این آزمایش‌ها از روش‌های تصویربرداری مانند سونوگرافی و معاینه فیزیکی نیز برای تشخیص یائسگی استفاده می‌شود. تست‌های خانگی‌ای نیز وجود دارد که می‌توانید برای تأیید یا رد شروع یائسگی از آنها استفاده کنید. البته این تست‌ها چندان دقیق نیستند و نتایج آنها می‌تواند اشتباه باشد.

چرا آزمایش یائسگی اهمیت دارد و بهترین زمان آن چه زمانی است؟

از آزمایش یائسگی برای تعیین این مسئله استفاده می‌شود که آیا علائم فرد ناشی از شروع یائسگی است یا مربوط به شرایط سلامتی دیگری است. برخی از علائم یائسگی عبارت‌اند از:

• نازک‌شدن مو؛
• خشکی پوست؛
• کاهش میل جنسی؛
• دوره‌های قاعدگی نامنظم؛
• گرگرفتگی؛
• تعریق شبانه؛
• مشکلات خواب؛
• خشکی، تحریک یا ترشحات واژن؛
• تغییرات در خلق‌وخو؛
• افزایش وزن؛
• مشکل در تمرکز.

پزشک ممکن است که برای ارزیابی علت این علائم درمورد سن، علائم و سابقه خانوادگی بیماری سؤال کند. در حدود ۷۵ درصد از موارد علائم پیش‌یائسگی (perimenopause) در محدوده سنی موردانتظار شروع می‌شود و پزشک بدون آزمایش نیز می‌تواند یائسگی را تشخیص دهد. آزمایش یائسگی معمولا زمانی تجویز می‌شود که علت این علائم مشخص نیست. مثلا آزمایش یائسگی برای زنانی استفاده می‌شود که عمل هیسترکتومی (برداشتن رحم) انجام داده‌اند، چندین سال قبل از ۵۰سالگی علائم یائسگی را مشاهده می‌کنند یا علائمی غیرطبیعی دارند که می‌تواند نشانه یائسگی باشد.

آگاهی از نزدیک‌شدن به دوران یائسگی در تصمیم‌گیری‌های مختلفی به شما کمک می‌کند. مثلا متوجه می‌شوید که آیا باید به استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری ادامه دهید یا دیگر به آنها نیازی ندارید.   

بهترین زمان برای انجام آزمایش یائسگی به مسائل مختلفی مانند سن، علائم یائسگی و سابقه خانوادگی یائسگی زودرس بستگی دارد. اگر هنوز پریود می‌شوید، بهتر است که این آزمایش‌ها را در روز سوم قاعدگی انجام دهید زیرا در این زمان هورمون‌ها در بالاترین سطح خود قرار دارند. معمولا برای انجام آزمایش یائسگی نیازی نیست که ناشتا باشید ولی ممکن است که پزشک آزمایش‌های دیگری را نیز در کنار آنها تجویز کرده باشد که نیاز به ناشتایی داشته باشند.

انواع آزمایش یائسگی

برای بررسی وضعیت یائسگی پزشک می‌تواند از آزمایش‌ها و روش‌های تشخیصی زیر استفاده کند:

۱. آزمایش‌های هورمونی

با انجام چهار آزمایش هورمونی زیر می‌توان تعیین کرد که آیا دوران یائسگی شما شروع شده است یا خیر.

الف. آزمایش سطح هورمون محرک فولیکول (FSH)

هورمون محرک فولیکول یا FSH هورمونی است که توسط غده هیپوفیز قدامی ترشح می‌شود و سطح آن درست قبل از آزادشدن تخمک در بالاترین حد خود قرار دارد. ترشح این هورمون در نیمه اول چرخه قاعدگی بلوغ تخمک‌ها و همچنین تولید هورمونی به نام استرادیول (estradiol) را تحریک می‌کند. این آزمایش خون علاوه بر تأیید یائسگی می‌تواند علائم برخی از اختلالات هیپوفیز را نیز تشخیص دهد.

در دوران یائسگی تخمدان‌ها دیگر به FSH پاسخ نمی‌دهند و مغز با تولید FSH بیشتر واکنش نشان می‌دهد. سطح FSH می‌تواند در هر روز بسیار متفاوت باشد. بنابراین برای تعیین وضعیت یائسگی باید سطح این هورمون را در طول زمان اندازه‌گیری کنیم. بالا بودن مداوم سطح FSH می‌تواند نشان‌دهنده دائمی بودن یائسگی باشد.  

ب. آزمایش سطح هورمون لوتئینی (LH)

FSH برای کنترل چرخه قاعدگی با هورمون دیگری به نام هورمون لوتئینی (luteinizing hormone) همکاری تنگاتنگی دارد. هورمون لوتئینی توسط غده هیپوفیز ساخته می‌شود. غده هیپوفیز غده کوچکی است که درست زیر مغز قرار دارد.

آزمایش سطح هورمون لوتئینی روی نمونه خون گرفته‌شده در آزمایشگاه انجام می‌شود. تست‌های خانگی نیز وجود دارد که در آنها از نمونه ادرار استفاده می شود ولی نتایج این آزمایش‌ها همیشه دقیق نیست.

در دوران یائسگی تخمدان‌ها دیگر به هورمون لوتئینی پاسخ نمی‌دهند و غده هیپوفیز با تولید هورمون بیشتر واکنش نشان می‌دهد. سطح هورمون لوتئینی نیز مانند FSH می‌تواند در روزهای مختلف بسیار متفاوت باشد؛ بنابراین برای بررسی وضعیت یائسگی باید سطح آن را در طول زمان اندازه‌گیری کنیم. بالابودن مداوم میزان این هورمون می‌تواند به‌معنی دائمی‌بودن یائسگی باشد.

بعضی از پزشکان عقیده دارند که میزان هورمون لوتئینی در تعیین وضعیت یائسگی به‌ اندازه FSH مفید نیست.

زنان و زایمان

ویزیت آنلاین

از متخصصان این حوزه بپرسید

دریافت ویزیت آنلاین

ج. آزمایش سطح استروژن استرادیول (E2)

آزمایش سطح استروژن معمولا روی نمونه خون گرفته‌شده در آزمایشگاه انجام می‌شود ولی می‌توان آن را روی نمونه ادرار نیز انجام داد. تست‌های خانگی نیز وجود دارد که در آنها از نمونه بزاق استفاده می‌شود ولی نتایج این تست‌ها همیشه دقیق نیست. استرادیول شکل اصلی استروژن در دوران پیش از یائسگی است. استرادیول (هورمون اصلی ساخته‌شده توسط تخمدان) نوعی استروژن است که مسئول تنظیم چرخه قاعدگی و حمایت از دستگاه تناسلی زنان است.  

سطح پایین استروژن می‌تواند به‌معنای یائسگی باشد ولی موارد دیگری نیز وجود دارند که باید در نظر داشته باشید؛ مثلا اگر تاموکسیفن مصرف می‌کنید، ممکن است که چند ماه پریود نشوید یا دوره‌های قاعدگی‌تان کاملا متوقف شوند، درحالی‌که سطح استروژن شما بالاتر از حد طبیعی است. تاموکسیفن دارویی است که برای درمان سرطان سینه، رحم و گاهی سایر سرطان‌ها استفاده می‌شود. 

پزشکان دقیقا نمی‌دانند که دلیل این مسئله چیست. یکی از دلایل آن می‌تواند این باشد که گرچه تاموکسیفن از تأثیر استروژن بر بافت سینه جلوگیری می‌کند، در بافت‌های دیگر مانند استروژن عمل می‌کند.

د. آزمایش هورمون آنتی‌مولرین (AMH)

از آزمایش اندازه‌گیری سطح AMH در خون برای بررسی میزان عملکرد تخمدان‌ها استفاده می‌شود. AMH هورمونی است که در داخل فولیکول‌های تخمدان‌ها ساخته می‌شود. معمولا بالابودن سطح AMH به این معنی است که تخمک‌های سالمی در داخل تخمدان‌ها وجود دارد. با افزایش سن و کاهش تعداد فولیکول‌های تخمدان سطح AMH به‌طور طبیعی کاهش می‌یابد. آزمایش سطح AMH می‌تواند نشان دهد که آیا عملکرد تخمدان‌ها رو به‌ کاهش است یا خیر. این آزمایش می‌تواند به تشخیص یائسگی زودرس نیز کمک کند.

۲. تصویربرداری و معاینه فیزیکی

پزشک درمورد تاریخ آخرین قاعدگی و علائم یائسگی از شما سؤالاتی می‌پرسد. از صحبت‌کردن درمورد علائم خود مانند گرگرفتگی، لکه‌بینی، نوسانات خلقی، مشکلات خواب یا مشکلات جنسی نترسید. معمولا علائمی که گزارش می‌دهید شواهد کافی برای تشخیص یائسگی را در اختیار پزشک قرار می‌دهد. گاهی نیز پزشک واژن را سواب می‌کشد تا سطح pH آن را آزمایش کند. pH واژن در طول سال‌های باروری حدود ۴٫۵ است و در دوران یائسگی به ۶ می‌رسد.

اگر علائم یائسگی را داشته باشید، ممکن است که پزشک آزمایش‌هایی را برای رد سایر مشکلات سلامتی، مانند نارسایی تخمدان یا بیماری تیروئید، تجویز کند. این آزمایش‌ها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• آزمایش عملکرد تیروئید؛
• آزمایش پانل چربی (lipid profile)؛
• آزمایشهای مربوط به عملکرد کبد و کلیه.

سونوگرافی نیز با نشان‌دادن تعداد فولیکول‌ها و حجم تخمدان‌ها می‌تواند به تشخیص یائسگی کمک کند. در سونوگرافی پزشک تخمدان‌ها را به‌دقت مشاهده و وجود تخمک یا فولیکول در آنها را بررسی می‌کند. البته برای تشخیص یائسگی معمولا از روش‌های تصویربرداری مانند سونوگرافی استفاده نمی‌شود.  

۳. آزمایش یائسگی زودرس

یائسگی زودرس خطر ابتلا به پوکی استخوان، بیماری قلبی و سایر مشکلات سلامتی را افزایش می‌دهد. اگر فکر می‌کنید که ممکن است دچار یائسگی زودرس شده باشید با انجام آزمایش یائسگی می‌توانید درمورد مدیریت سلامتی و علائم یائسگی خود تصمیم بگیرید.

پزشک برای تشخیص نارسایی زودرس تخمدان معاینه فیزیکی انجام می‌دهد و برای بررسی سایر شرایط مانند بارداری و بیماری تیروئید آزمایش خون تجویز می‌کند. همچنین ممکن است که آزمایشی را برای اندازه‌گیری سطح استرادیول تجویز کند. سطح پایین استرادیول می‌تواند نشان‌دهنده شروع ازکارافتادن تخمدان‌ها باشد. سطح استرادیول زیر ۳۰ می‌تواند به‌معنی یائسگی باشد.

ولی مهم‌ترین آزمایش یائسگی زودرس آزمایشی است که برای اندازه‌گیری FSH انجام می‌شود. FSH موجب می‌شود که تخمدان‌ها استروژن تولید کنند. وقتی تخمدان‌ها تولید استروژن را کاهش می‌دهند سطح FSH بالا می‌رود. سطح FSH بالای ۳۰ معمولا نشان‌دهنده این است که در دوران یائسگی قرار دارید.

۴. تست خانگی یائسگی

با استفاده از کیت‌های تست خانگی یائسگی می‌توانیم هورمون‌های مرتبط با یائسگی را بررسی کنیم. این کیت‌ها می‌توانند موارد زیر را اندازه‌گیری کنند:

• FSH: تست‌های FSH خانگی سطح بالای FSH در نمونه ادرار را مشخص می‌کنند ولی این تست‌ها نمی‌توانند با قطعیت یائسگی را تشخیص دهند. تست‌های خانگی نسبت به تست‌های آزمایشگاهی FSH دقت کمتری دارند.
• استروژن: تست استروژن خانگی سطح سه نوع استروژن شامل استرون، استرادیول و استریول را در نمونه بزاق اندازه‌گیری می‌کند. از سطح استرادیول می‌توان برای تعیین وضعیت یائسگی استفاده کرد ولی نتیجه آن باید با کمک پزشک تفسیر شود.
• هورمون لوتئینی: تست هورمون لوتئینی خانگی سطح هورمون لوتئینی در نمونه ادرار را اندازه‌گیری می‌کند. این تست خانگی می‌تواند برای تشخیص تخمک‌گذاری استفاده شود ولی معمولا برای تشخیص یائسگی استفاده نمی‌شود.

تست‌های خانگی قابل‌اعتماد نیستند، به‌ویژه تست‌هایی که در آنها از بزاق استفاده می‌شود. اگر می‌خواهید از این تست‌ها استفاده کنید، حتما درمورد آن با پزشک خود صحبت کنید.

۵. سایر آزمایش‌ها

مشکلات دیگری نیز می‌توانند موجب بی‌نظمی قاعدگی شوند یا چرخه قاعدگی را کاملا متوقف کنند. در بعضی موارد پزشک آزمایش‌هایی را تجویز می‌کند تا مشخص شود که آیا چیزی به‌جز یائسگی بر قاعدگی اثر گذاشته است.

الف. آزمایش گنادوتروپین جفتی انسان (hCG)

تست بارداری یا آزمایش hCG خون یا ادرار نشان می‌دهد که آیا باردار هستید یا خیر.

ب. آزمایش پرولاکتین

آزمایش سطح هورمون پرولاکتین خون می‌تواند احتمال وجود تومور هیپوفیز را نشان دهد. تومور هیپوفیز با ترشح پرولاکتین می‌تواند موجب بی‌نظمی دوره‌های قاعدگی شود.

ج. آزمایش تیروئید

آزمایش سطح هورمون محرک تیروئید (TSH) می‌تواند احتمال وجود مشکلات تیروئید را نشان دهد. مشکلات تیروئید می‌توانند علائمی شبیه علائم یائسگی (مانند خستگی یا عدم تحمل گرما) را ایجاد کنند. 

شرایط انجام آزمایش یائسگی چیست؟

هر فردی که علائم پیش از یائسگی را دارد باید به پزشک مراجعه کند تا مشخص شود که آیا به انجام آزمایش یائسگی نیاز دارد یا خیر. معمولا نیازی نیست که برای انجام آزمایش یائسگی ناشتا باشید ولی اگر انجام آزمایش‌های دیگری نیز در کنار آزمایش یائسگی تجویز شده است، ممکن است که لازم باشد پیش از آزمایش ۸ تا ۱۲ ساعت ناشتا باشید.

مصرف بعضی از داروها و مکمل‌ها نیز می‌تواند روی میزان هورمون‌های بدن و نتیجه آزمایش یائسگی اثر بگذارد. بنابراین باید به پزشک بگویید که چه داروها و مکمل‌هایی را مصرف می‌کنید.

اگر هنوز هم پریود می‌شوید ولی پریود شما نامنظم است بهتر است که در روز سوم قاعدگی آزمایش یائسگی را انجام دهید زیرا در روز سوم هورمون‌های شما در بالاترین سطح قرار دارند.

تفسیر آزمایش یائسگی

تفسیر آزمایش یائسگی می‌تواند بسته سن، سابقه سلامتی و سایر موارد متفاوت باشد. نتایج آزمایش به آزمایشگاه نیز بستگی دارد ولی به‌طورکلی در دوران یائسگی سطح FSH افزایش و سطح استروژن کاهش می‌یابد. از پزشک خود بپرسید که نتایج آزمایش چه معنایی برای شما دارند.

نتایج آزمایش استرادیول برحسب پیکوگرم در میلی‌لیتر (pg/mL) داده می‌شود. سطوح طبیعی استرادیول عبارت‌اند از:

• ۳۰ تا ۴۰۰ پیکوگرم در میلی‌لیتر برای زنان در دوران پیش‌یائسگی؛
• صفر تا ۳۰ پیکوگرم در میلی‌لیتر برای زنان در دوران یائسگی؛
• ۱۰ تا ۵۰ برای مردان.

نتایج پایین‌تر می‌تواند به‌معنی نارسایی تخمدان (که به آن یائسگی زودرس نیز می‌گویند) یا پایین‌بودن استروژن ناشی از کاهش وزن سریع یا بی‌اشتهایی باشد. نتایج بالاتر نیز می‌تواند نشان‌دهنده تومور تخمدان یا غدد فوق‌کلیوی باشد.

گاهی آزمایش FSH تعیین‌کننده این است که فرد در دوران پیش‌یائسگی یا یائسگی قرار دارد. سطح FSH بیش از ۳۰ واحد بین‌المللی در لیتر (IU/L) با دوران پیش‌یائسگی مرتبط است، گرچه سطوح FSH ۷۰ تا ۹۰ نیز در زنان یائسه غیرمعمول نیست.

بسیاری از متخصصان زنان براساس سابقه قاعدگی بیمار و وجود علائم رایج یائسگی درمورد قرارداشتن او در دوران پیش‌یائسگی یا یائسگی تصمیم‌گیری می‌کنند. آزمایش FSH برای یائسگی آزمایشی تشخیصی در نظر گرفته نمی‌شود. گاهی اوقات زنان در مراحل اولیه گذار یائسگی سطح استروژن بالایی دارند، زیرا در آن ماه فولیکول‌هایی که در تخمدان‌های آنها باقی مانده است توانسته‌اند به سطوح بالای FSH پاسخ دهند و استروژن بیشتری را تولید کنند. بنابراین یائسگی را می‌توان با سطوح بسیار بالا و بسیار پایین استروژن تشخیص داد.  

مزایا و معایب آزمایش‌های یائسگی چیست؟

آزمایش یائسگی مزایای فراوانی دارد، ازجمله:

• این آزمایش یائسگی را تأیید یا رد می‌کند؛
• درصورت تأیید یائسگی می‌توانیم با آگاهی از سطح هورمون‌ها، درمان مناسب علائم یائسگی مانند خشکی واژن، گرگرفتگی و تغییرات خلقی را شروع کنیم؛
• آزمایش یائسگی موجب می‌شود که با درک وضعیت و تغییرات هورمونی خود از عوارض یائسگی مانند پوکی استخوان، بیماری‌های قلبی و سرطان‌های مرتبط با یائسگی پیشگیری کنیم و اقدامات لازم را انجام دهیم؛
• اگر قصد بارداری داشته باشیم، با انجام آزمایش یائسگی می‌توانیم از زمان باروری خود و اقدامات و روش‌های مناسب برای بارداری مطلع شویم.

معایب آزمایش‌های خون برای تعیین وضعیت یائسگی نیز عبارت‌اند از:

• در استفاده از آزمایش خون محدودیت‌های زیادی وجود دارد که کارایی این آزمایش‌ها را به حداقل می‌رساند. سطح هورمون‌ها در طول چرخه قاعدگی (و حتی در روزهای مختلف) در نوسان است. اگر پریودهایتان نامنظم باشند، حتی ممکن است ندانید که زمان مناسب برای آزمایش چه زمانی است.
• آزمایش خون به‌تنهایی نمی‌تواند نشان دهد که در دوران گذار یائسگی در چه مرحله‌ای قرار دارید. پزشک نمی‌تواند صرفا با یک بار بالابودن سطح FSH یائسگی شما را تأیید کند. سطح FSH باید به‌طور مداوم افزایش یابد و در کنار آن به‌مدت ۱۲ ماه نیز پریود نشوید تا پزشک تأیید کند که وارد دوران یائسگی شده‌اید.
• از سوی دیگر، این علائم یائسگی هستند که بیشتر می‌توانند نشان‌دهنده پیش‌یائسگی باشند تا آزمایش خون. مثلا اگر فردی سطح FSH پایینی داشته باشد ولی دچار علائمی مانند گرگرفتگی و تغییرات دوران قاعدگی شده باشد، پزشک نمی‌تواند پیش‌یائسگی را رد کند.
• در برخی درمان‌های هورمونی (مانند قرص‌های ضدبارداری) آزمایش FSH بازتاب دقیق وضعیت یائسگی نیست زیرا ممکن است در زنانی که از داروهای ضدبارداری خوراکی حاوی استروژن استفاده می‌کنند سطح FSH سرکوب شود.

چه بیماری‌هایی موجب اختلال در آزمایش‌های یائسگی می‌شوند؟

بعضی از بیماری‌ها و مشکلات سلامتی می‌توانند علائمی مشابه علائم یائسگی را ایجاد کنند. ازجمله این بیماری‌ها و شرایط سلامتی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اختلالات تیروئید؛
• اختلالات هیپوتالاموس؛
• اختلال در عملکرد غده هیپوفیز؛
• سرطان تخمدان؛
• شیمی‌درمانی؛
• پرتودرمانی؛
• نارسایی کلیه؛
• نارسایی کبد.

هزینه آزمایش یائسگی

هزینه آزمایش یائسگی بسته به نوع بیمه درمانی‌تان و مراکزی که در آن آزمایش را انجام می‌دهید متفاوت است. به‌طور کلی، تعرفه برخی از آزمایش‌های یائسگی در سال ۱۴۰۴ به شرح زیر است:

هزینه آزمایش AMH در سال ۱۴۰۴ نیز طبق تعرفه یک میلیون و ۱۶۰ هزار تومان است. هزینه آزمایش AMH طبق تعرفه آزاد است و هیچ بیمه درمانی این آزمایش را تحت پوشش قرار نمی‌دهد.

سؤالات متداول