شب ادراری کودکان: درمان قطعی، علل و بهترین راهکارها برای والدین نگران

شب ادراری به‌معنی دفع بدون قصد ادرار در طول خواب است. اگر کودک خردسال در خانه دارید، بارها با صحنۀ ملحفه و پیژامه خیس و صورت خجالت‌زده کودکتان روبه‌رو شده‌اید. تنبیه و تمسخر اولین واکنش والد نا‌آگاه است. اما نباید نگران شب ادراری در کودکان باشید! این اتفاق به‌عنوان بخشی طبیعی از رشد کودک، تا قبل از ۳سالگی عادی است؛ البته نه به این معنا که بعد از ۳سالگی به درمان دارویی نیاز داشته باشد بلکه این مشکل با گذشت زمان بهبود پیدا می‌کند، مگر‌آنکه طولانی‌مدت باشد، از بیماری‌های زمینه‌ای نشئت بگیرد و نیازمند درمان باشد. اگر به‌عنوان والد نگران می‌پرسید این مسئله تا کی ادامه‌دار است، آیا ارثی است و راه پیشگیری و درمانش چیست، در این مقاله همه‌چیز را درباره علل، درمان‌های پزشکی و راهکارهای ساده خانگی برای مقابله با این مشکل توضیح می‌دهیم. همراه ما باشید.

اختلال شب ادراری کودکان چیست؟

شب ادراری یا به عبارت دقیق‌تر، بسترادراری یا ادرار در بستر (Bedweting) که می‌تواند در روز یا شب اتفاق بیفتد، به‌معنای تخلیه تصادفی و کاملا غیرارادی مثانه در طول خواب است. کودک دلبند شما حتی پس از آموزش توالت، تا مدت‌زمان تقریبا مشخصی در رخت‌خواب خیس بیدار می‌شود و این اتفاق اصلا عجیب نیست. در جایگاه والد باید بدانید که معنای شب ادراری لزوما این نیست که کودک توالت‌رفتن را یاد نگرفته است یا تنبلی می‌کند. عوامل زیادی در این اتفاق دخیل‌اند که در بخش‌های بعدی مفصل به آنها می‌پردازیم.

اگرچه بعضی وقت‌ها شب ادراری در کودکان نشانۀ یک بیماری زمینه‌ای جدی (درمان‌پذیر یا درمان‌ناپذیر) است، اغلب بچه‌هایی که با این مشکل دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند هیچ‌گونه بیماری زمینه‌ای ندارند. در واقع، بی‌اختیاری ادرار بچه‌ها در اغلب موارد یک مسئله رشدی است و به‌مرور زمان برطرف می‌شود.

شب‌ادراری در کودکان چقدر رایج است؟

درصد شیوع این عارضه بالاست. از‌طرفی، درصد برطرف‌شدنش هم زیاد است یعنی اکثر بچه‌ها خودبه‌خود این مسئله را پشت‌سر می‌گذارند و اثراتش بر سلامت روان کودک در حد یک خاطره کودکانه باقی می‌ماند.

قریب به ۴۰ درصد از کودکان ۳ساله رخت‌خواب خود را در طول شب خیس می‌کنند. این درصد در ۵سالگی به عدد تقریبی ۱۵، در ۱۰سالگی به عدد تقریبی ۵ و در ۱۵سالگی به عدد تقریبی ۱ الی ۲ می‌رسد.

در ادامه و در جدول زیر، درصد شیوع شب‌ادراری کودکان را به‌تفکیک سن و به نقل از وب‌سایت Niddk Nih بخوانید.

انواع شب‌ادراری در کودکان کدام‌اند؟

• شب ادراری اولیه زمانی اتفاق می‌افتد که کودک از ابتدای زندگی به‌مدت ۶ ماه متوالی یا بیشتر، شب‌ادراری داشته باشد. این نوع بی‌اختیاری در کودکان خردسال رایج‌تر است.
• شب‌ادراری ثانویه زمانی رخ می‌دهد که کودک پس از یک وقفه ۶ماهه، مجددا رخت‌خواب خود را خیس کند؛ مثلا زمانی که فرزند دلبند شما از ۴سالگی با شب‌ادراری خداحافظی کند و در ۶سالگی دوباره با آن روبه‌رو شود. این نوع بی‌اختیاری معمولا ناشی از یک وضعیت پزشکی یا روانی است.

شب‌ادراری کودک تا چه سنی طبیعی است؟

در ایدئال‌ترین حالت ممکن، شب ادراری کودکان می‌بایست بین ۴ تا ۶سالگی به‌طور کامل برطرف شود. بنابراین شب ادراری یک کودک ۳ساله جای نگرانی نیست؛ اما تداوم بی‌اختیاری ادرار بعد از این بازه سنی کمی نگران‌کننده است.

علت شب‌ادراری کودکان چیست؟

مسائل مختلف جسمی و روانی بر شب ادراری در کودکان تأثیر می‌گذارند. در این بخش شایع‌ترین دلایل این عارضه را مرور می‌کنیم.

۱. ظرفیت کم مثانه

بعضی وقت‌ها علت شب‌ادراری کودک چیزی جز ظرفیت کم مثانه نیست. در واقع، مثانه کودک هنوز آن‌قدر رشد نکرده که کل ادرار تولیدشده در طول شب را به‌آسانی نگه دارد.

۲. ‌نا‌آگاهی از پرشدن مثانه

اگر اعصاب کنترل‌کننده مثانه کمی دیرتر از حالت نرمال به بلوغ برسند و ارتباط بین مغز و مثانه به‌درستی شکل نگیرد، کودک در خواب نمی‌فهمد که مثانه‌اش پر شده است! بیدار نمی‌شود و مثانۀ پرشده راهی جز تخلیه ندارد.

به زبان علمی‌تر، مثانه به مغز سیگنال نمی‌دهد که از ادرار پر شده است؛ مغز هم پیامی به مثانه نمی‌فرستد که بگوید فرد درحال استراحت است و باید ادرار را تا صبح نگه دارد؛ در نتیجه شب‌ادراری رخ می‌دهد.

۳. عدم تعادل هورمونی

بدن برخی کودکان هورمون ضد ادرار ADH را به‌قدر کافی تولید نمی‌کند! برای کاهش میزان ادرار در طول شب، تولید به‌اندازه این هورمون واجب است.

۴. عفونت دستگاه ادراری

عفونت دستگاه ادراری مثانه را تحریک می‌کند و با ایجاد درد یا سوزش هنگام تخلیه ادرار، میل کودک برای تخلیه را کمتر و کمتر می‌کند، در‌حالی که بدن کودک بیشتر از حالت عادی به تخلیه ادرار نیاز دارد! بروز عفونت ادراری در کودکان می‌تواند ناشی از یک ناهنجاری آناتومیک باشد و با تغییر رنگ ادرار به صورتی یا قرمز همراه شود.

۵. آپنه خواب

خیل وقت‌ها آپنه انسدادی تنها دلیل شب‌ادراری کودکان دلبند ماست. زمانی که تنفس قطع می‌شود اکسیژن کمتری به کودک می‌رسد. همین مسئله ساده منجر به تولید ادرار بیشتر توسط کلیه‌ها در خواب می‌شود! سایر علائم آپنه انسدادی عبارت‌اند از: خروپف، تنفس از دهان، عفونت گوش و سینوس، خشکی دهان در ابتدای روز و خواب‌آلودگی در طول روز.

۶. دیابت

اگر کودکان اخیرا با این مشکل مواجه شده و تاکنون مشکل شب‌ادراری نداشته، احتمال دیابت را جدی بگیرید. بدن برای خلاصی از شر قند ادرار تولید می‌کند و این ادرار در مثانه جمع می‌شود. البته اگر باعث‌و‌بانی شب ادراری کودک دیابت باشد، حجم ادرار ناگهان افزایش می‌یابد و کودک تشنگی، خستگی مفرط، اشتهای زیاد و کاهش وزن را نیز تجربه می‌کند.

۷. یبوست مداوم

اگر کودک به‌طور مداوم با یبوست دست‌و‌پنجه نرم کند و دفعات تخلیه مدفوع کافی نداشته باشد، به‌مرور زمان عضلات درگیر در دفع ادرار و مدفوع آسیب می‌بینند و دیگر به‌خوبی کار نمی‌کنند. در واقع، فشاری که روده به مثانه می‌آورد، کنترل مثانه را از کودک می‌گیرد و باعث بی‌اختیاری ادرار روزانه یا شبانه می‌شود.

۸. مشکلات سیستم ادراری یا عصبی

منظور از مشکلات سیستم ادراری یا عصبی ناهنجاری‌های ساختاری در اندام‌ها، ماهیچه‌ها یا اعصاب درگیر در فرایند تخلیه ادرار است که به‌ندرت اتفاق می‌افتند؛ اما می‌توانند موجب بی‌اختیاری ادرار یا سایر مشکلات مرتبط باشد.

۹. مشکلات روانی یا عاطفی

استرس از هر نوع و به هر علت می‌تواند ریشۀ شب‌ادراری در کودکان باشد. اگر کودک اخیر در معرض حادثه‌ای آسیب‌زا بوده یا اختلالی در روال عادی زندگی را پشت‌سر گذاشته، شب‌ادراری او اتفاق عجیبی نیست. حتی تغییراتی مثل نقل‌مکان به خانه جدید، ثبت‌نام در یک مدرسه تازه یا سوگ عزیزان می‌تواند باعث بروز شب ادراری کودکان شود.

۱۰. بیماری‌های زمینه‌ای یا مصرف داروهای خاص

حتی بزرگ‌سالان به‌دلایل بیماری‌های زمینه‌ای دچار شب‌ادراری می‌شوند، چه برسد به بچه‌ها! اگر کودک دلبند شما دچار بیماری‌های خاص، تغییرات عصبی یا ناهنجاری‌های کلیه و مثانه باشد یا داروی خاصی مصرف کند، بیشتر در معرض شب‌ادراری است.

۱۱. خواب عمیق

اگر مثانه به مغز سیگنال پرشدن بدهد و مغز به‌خاطر سنگینی خواب کودک نشنود، شب ادراری اتفاق می‌افتد. برنامه خواب نامناسب و ساعات خواب بسیار کم به‌عنوان بخشی از رشد طبیعی کودکان و نوجوانان، چنین عواقبی به‌دنبال دارد.

عوامل خطر شب ادراری در کودکان چیست؟

برخی کودکان بسته به مجموعه‌ای از عوامل مشخص، بیشتر در معرض خطر شب‌اداری مداوم هستند. برای مثال جنسیت و ژنتیک دو عامل بسیار مؤثر و غیرقابل انکارند! تا حوالی ۳سالگی هم پسران و هم دختران این مسئله را تجربه می‌کنند و جنسیت مطرح نیست؛ اما با افزایش سن، دختران سریع‌تر این عادت را کنار می‌گذارند.

سابقه خانوادگی نیز نقش مهمی در‌این‌بین دارد. اگر یکی از والدین، خواهر و برادر یا دیگر اعضای خانواده قبلا به این مشکل دچار شده باشد، کودک دلبند شما به احتمال زیاد شب‌ادراری مداوم را تجربه می‌کند. بحث ژنتیک به‌قدری دخیل است که اگر هر دو والد در کودکی خود دچار این مشکل بوده باشند، احتمال شب‌ادراری کودکان آنها ۷۰ درصد است.

همچنین احتمال خطر شب ادراری کودکان بیش‌فعال یا دچار اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) بیشتر از کودکان نرمال است. محققان هنوز نتوانسته‌اند ارتباط منطقی بین شب ادراری و اختلال ADHD پیدا کنند؛ با‌این‌حال، سوابق پزشکی حاکی از این است که کودکان دچار شب ادراری به‌صورت هم‌زمان به این اختلال نیز مبتلا بوده‌اند.

علائم همراه با شب‌ادراری در کودکان چیست؟

شب‌ادراری کودک با این نشانه‌های ظاهری همراه است:

• تخلیه ناگهانی ادرار در طول شب؛
• خیسی و نم همیشگی شرت یا شلوار کودک؛
• مشاهده احتمالی علائم شب‌ادراری در دیگر فرزندان خانواده؛
• تداوم شب‌ادراری برای مدت‌زمان طولانی (۲ تا ۳ مرتبه در هفته طی ۳ ماه و بیشتر)؛
• نیاز فوری به تخلیه ادرار اغلب همراه با نشت؛
• تکرر ادرار در طول روز (بیشتر از ۸ بار)؛
• تخلیه‌نشدن کامل مثانه.

نکته: کودکی که دوزانو می‌نشیند و زانوها و پاها را در خود می‌پیچد یا چمباتمه می‌زند، احتمالا مثانه حساسی دارد و دچار شب‌ادراری است. این حالات ظاهری کودک نیز برای جلوگیری از نشت ادرار است.

چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

خوشبختانه شب‌ادراری کودکان در بیشتر موارد بدون نیاز به مداخله پزشک درمان می‌شود اما اگر نگران احتمال ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای هستید، با یک پزشک اطفال یا متخصص اورولوژیست صحبت کنید. این پزشک با بررسی وضعیت سلامت جسمانی کودک، تشخیص می‌دهد که علائم شب‌ادراری طبیعی یا نیازمند درمان است.

درصورت مشاهده علائم عفونت مثانه و کلیه و سایر علائمی که در جدول زیر بیان کرده‌ایم، بی‌فوت‌وقت به پزشک اطفال مراجعه کنید. اگر شب‌ادراری در کودکان در مراحل اولیه درمان شود، احتمال آسیب‌ دستگاه ادراری بسیار کم است.

تشخیص علت شب‌ادراری در کودکان چگونه انجام می‌شود؟

ریشه‌یابی شب ادراری در کودکان در مراحل اولیه بر عهدۀ پزشک اطفال و در شرایط حاد بر عهدۀ پزشک اورولوژیست کودکان است.

قدم اول یک جلسه معاینه فیزیکی جهت بررسی وضعیت سلامت کودک و اطلاع از سوابق بیماری‌ است. در این جلسه پزشک سؤالاتی درباره «میل فوری به تخلیه ادرار»، «دفعات دویدن به‌سمت دستشویی» و «درد یا سوزش تخلیه ادرار» می‌پرسد. همچنین اطلاعاتی درباره الگوهای خواب، دفعات حرکت روده و سلامت کلی اعضای خانواده به دست می‌آورد.

در گام بعدی، پزشک برای تشخیص بیماری‌های زمینه‌ای مثل دیابت یا عفونت ادراری به نتایج آزمایش ادرار یا تست خون نیاز دارد. درصورتی که نتایج غیرطبیعی آزمایش‌ها کمکی به تشخیص نکند، پزشک برای بررسی ساختار دستگاه ادراری نیازمند تصویربرداری با اشعه ایکس خواهد بود.

عوارض ناشی از شب ادراری در کودکان چیست؟

شب‌ادراری کودکان لزوما پرعارضه نیست و می‌تواند اثر ماندگاری بر سلامت کودک نداشته باشد. در واقع، اکثر کودکان این مشکل جسمانی را بدون عوارض طولانی‌مدت و خطرات جدی پشت‌سر می‌گذارند. اما درصد کمی از بچه‌ها دچار ناراحتی عاطفی، ضعف عزت‌نفس و مشکلات مرتبط با آن می‌شوند. این اتفاق برای والدین و دیگر اعضای خانواده نگران‌کننده است.

اگر شب‌ادراری کودکانه تا بعد از ۷سالگی درمان نشود، ادامه یابد و به سنین نوجوانی و حتی بزرگ‌سالی برسد، راه را برای آسیب‌های شدید روحی و روانی باز می‌کند.

در کل، رایج‌ترین عوارض ناشی از شب ادراری در کودکان عبارت است از:

• کاهش شدید عزت‌نفس و درگیری مداوم با احساس گناه و خجالت؛
• فرار از فعالیت‌های اجتماعی مانند شب‌مانی در خانه دوستان یا اردوهای آموزشی؛
• گسترش بثورات در نواحی تناسلی کودک (به‌دلیل خوابیدن با لباس‌زیر خیس).

نکته: مشکلات کنترل مثانه گاهی زمینه‌ساز عفونت در ناحیه مثانه و کلیه هستند.

شب ادراری چگونه بر سلامت روان کودک تأثیر می‌گذارد؟

شب‌ادراری یک مسئله جسمانی است ولی فارغ از سن‌و‌سال و جنسیت، زمینۀ آسیب‌های عاطفی شدید را نیز فراهم می‌کند. کودک دلبند شما با احساس شرم و خجالت دست‌و‌پنجه نرم می‌کند، تلاش می‌کند لباس‌ها و ملحفه‌های خیسش را از دید دیگران پنهان کند یا از ترس شب‌ادراری، نسبت به شب‌مانی در خانۀ دیگران بی‌میل و رفته‌رفته گوشه‌گیر شود. همچنین به‌صورت مداوم با اضطراب و اعتمادبه‌نفص پایین دست‌و‌پنجه نرم می‌کند و این مسئله مستقیما به روابط اجتماعی و کیفیت زندگی کودک آسیب می‌زند.

بخش زیادی از این علائم پس از رفع شب ادراری از بین می‌روند و بخشی اثر طولانی‌مدت دارند.

روش‌های درمان شب ادراری کودکان چیست؟

شب ادراری درد بی‌درمان نیست. اگر به‌درستی علت‌یابی شود، به‌سرعت درمان می‌شود و عوارض آزاردهنده‌اش روان کودک را درگیر نمی‌کند. در این بخش درباره روش‌های درمان این عارضه صحبت می‌کنیم. طبیعتا هرچقدر کودک مشارکت فعال‌تری در روند درمان داشته باشد، شانس بیشتری برای درمان دارد.

استفاده از زنگ هشدار مخصوص

این زنگ هشدار برای مطلع‌کردن کودک طراحی شده و به‌محض تشخیص خیسی، به‌ صدا درمی‌آید یعنی به‌محض آنکه مقداری از ادرار تخلیه شود، سنسور زنگ هشدار را فعال می‌کند، کودک بیدار می‌شود و برای ادامه تخلیه خود را به سرویس بهداشتی می‌رساند. به‌مرور زمان و با گذشت چند ماه کودک یاد می‌گیرد هروقت مثانه‌اش پر شد از خواب بیدار شود و به توالت برود.

دارودرمانی

پزشک برای درمان قطعی داروهای زیر را تجویز می‌کند. این داروها ممکن است به‌تنهایی یا همراه با تکنیک‌های رفتاری تجویز شوند:

• دسموپرسین (Desmopressin): این دارو نسخه مصنوعی هورمون وازوپرسین است و مقدار تولید ادرار در کلیه را کم می‌کند. مصرفش برای حدود نیمی از کودکان، به‌خصوص کودکان بزرگ‌تر که ظرفیت مثانه طبیعی دارند، مؤثر است.
• اکسی‌بوتینین (Oxybutynin) یا تولترودین (Tolterodine): این داروها انقباض مثانۀ بیش‌فعال را کم می‌کند. پزشک معمولا برای درمان شب‌ادراری بیشتر از یک بار در طول شب سراغ این داروها می‌رود.
• ایمی‌پرامین (Imipramine): این دارو با تقویت سیگنال‌های مغزی به قسمت‌های مختلف بدن، از‌جمله مثانه، جلوی شب‌ادراری کودکان را می‌گیرد.
• سولیفناسین (Solifenacin): این داروی آنتی‌کولینرژیک برای مدیریت تکانه‌های عصبی تجویز می‌شود و جلوی فعالیت بیش‌از‌حد مثانه را می‌گیرد.
• تراسپیوم کلراید (Trospium chloride): این دارو گیرنده‌های سلولی عضلانی روی دیواره مثانه را مسدود می‌کند تا عضلات آرام شوند و فعالیت بیش‌از‌حد نداشته باشند.

درمان شب‌ادراری چقدر طول می‌کشد؟

شب‌ادراری اگر خودبه‌خود از بین نرود، تا نهایتا آخرین سال‌های نوجوانی درمان می‌شود و اثری از آثار آن باقی نمی‌ماند. برای شب‌ادراری ثانویه نیز باید به‌فکر درمان علت باشید. هرچقدر ریشه‌یابی دقیق‌تر و سریع‌تر باشد، درمان شب ادراری در کودکان زودتر اتفاق می‌افتد.

درمان خانگی شب‌ادراری کودکان چگونه است؟

درمان خانگی شب ادراری کودکان ترکیبی از ایجاد انگیزه، حمایت عاطفی، به‌کارگیری روش‌های طب سنتی و استفاده از لوازمی مثل تشک مخصوص شب ادراری کودکان است.

• طب سنتی برای درمان شب ادراری کودکان، مصرف سبزیجات و خوراکی‌های گرم و خشک را و دوری از خوراکی‌های سرد و تر را توصیه می‌کند. دارچین، پیاز، روغن زیتون و سرکه‌سیب را امتحان کنید.
• چنانچه یک راهکار درمانی کارساز نبود، ناامید نشوید و کودک را ناامید نکنید. بعضی از کودکان به ترکیب مراقبت‌های پزشکی و روانی احتیاج دارند. کودک را مطمئن کنید که تقصیری متوجه او نیست و به کسی اجازه تمسخر ندهید.
• می‌توان با تمرینات عضلانی مثانه به تقویت عضلات مثانه و کنترل عضلات این عضو کمک کرد. در طول روز چند مرتبه تمرینات تنگ کردن و رها کردن عضلات مثانه را انجام دهید.
• از درمان‌های گیاهی شب ادراری کودکان می‌توان به دمنوش سنبل‌الطیب و جوشانده گل ختمی اشاره کرد.
• در مورد اثربخشی استفاده از تشک‌های مخصوص با پزشک صحبت کنید.

برای پیشگیری از شب ادراری در کودکان چه کاری می توان انجام داد؟

راهی برای پیشگیری قطعی و مطمئن از شب ادراری کودکان وجود ندارد. با‌این‌حال، می‌توان با رعایت نکات زیر، احتمال خطر را به حداقل رساند:

• دو ساعت قبل از خواب نوشیدن هرگونه مایعات را قدغن کنید؛
• نوشیدنی‌های گازدار و کافئین‌دار باعث تحریک مثانه می‌شوند و مصرف آنها باید محدود شود؛
• کودک را برای رفتن به دستشویی و تخلیه ادرار قبل از خواب تشویق کنید؛
• کودک را جایی بخوابانید که دسترسی راحت به سرویس بهداشتی داشته باشد؛
• شب‌ها چراغ کوچکی را روشن بگذارید تا کودک برای رفتن به سرویس بهداشتی نترسد؛
• در طول روز چندین بار از کودک بخواهید برای تخلیه ادرار به دستشویی برود؛
• برای تصدیق و تشویق کودک در روزهایی که خشک از خواب بیدار می‌شود، جایزه یا جملات تأکیدی مثبت در نظر بگیرید؛
• به‌هیچ‌وجه کودک را به‌خاطر شب‌ادراری در خانواده مسخره نکنید و به کسی اجازه تمسخر ندهید؛
• نظم حرکات روده کودک را جدی بگیرید. یبوست یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر تخلیه مثانه است. اگر متوجه علائم یبوست در کودک دلبندتان شدید، در سریع‌ترین زمان ممکن با پزشک صحبت کنید.

سؤالات متداول