سنگ کلیه در کودکان و نوزادان: از علائم تا درمان + راه‌های پیشگیری مؤثر

سنگ کلیه در کودکان و حتی نوزادان ممکن است بنا‌به‌دلایل مختلفی رخ دهد. در شرایطی که کودک هنوز به‌خوبی صحبت نمی‌کند، دیدن درد کشیدن او برای والدین می‌تواند بسیار آزاردهنده باشد. چون کودک نمی‌تواند درباره درد و محل دقیق آن توضیح دهد، تشخیص بیماری کمی سخت‌‌تر خواهد شد. در این شرایط پدرها و مادرها سراسیمه به‌دنبال دکترهای مختلف می‌گردند؛ این در حالی‌ است که با دانستن علائم سنگ کلیه در کودکان می‌توانند سریع‌تر کودک را به پزشک متخصص کودکان ببرند تا درمان مناسب را دریافت کند. باتوجه‌به اینکه وراثت، تغذیه و سبک زندگی و مصرف برخی از داروها باعث ایجاد سنگ کلیه در نوزادان و کودکان می‌شود، در این مقاله از مجله دکترساینا به بررسی علائم و نشانه‌ها و روش‌های درمان سنگ کلیه در کودکان می‌پردازیم.

منظور از سنگ کلیه در کودکان چیست؟

سنگ کلیه در کودکان به معنای ایجاد رسوباتی در دستگاه ادراری است که می‌تواند به‌دلایل مختلفی رخ دهد. کودکان ممکن است به یکی از انواع سنگ‌کلیه‌های زیر مبتلا شوند:

انواع سنگ کلیه در کودکان

• سنگ کلیه کلسیمی: سنگ کلیه کلسیمی یکی از شایع‌ترین انواع سنگ کلیه در کودکان است که به‌دلیل مصرف مقادیر زیادی از مواد غذایی حاوی سدیم ایجاد می‌شود.
• سنگ کلیه استروویت: این نوع سنگ کلیه اغلب در دخترانی ایجاد می‌شود که عفونت مجاری ادراری دارند.
• سنگ کلیه سیستین: این نوع سنگ کلیه در کودکان و نوزادانی که به بیماری سیستینوری مبتلا هستند ایجاد می‌شود. سیستینوری نوعی اختلال ارثی است که با افزایش تشکیل سنگ در مثانه، کلیه و حالب همراه است.
• سنگ کلیه اسید اوریک: این نوع سنگ‌ها در کودکانی ایجاد می‌شود که رژیم پُرپروتئین داشته یا برای درمان سرطان، شیمی‌درمانی انجام می‌دهند.

علت ایجاد سنگ کلیه در کودکان چیست؟

علت سنگ کلیه در کودکان رسوبات مواد معدنی مختلف است که در دستگاه ادراری تجمع پیدا می‌کنند. این رسوبات می‌توانند از کلیه به سمت مجرای ادراری و مثانه حرکت کرده و در نهایت با ادرار به بیرون هدایت شوند.

رسوبات مواد معدنی بیشتر بر پایه کلسیم هستند. سنگ‌های کلیه می‌توانند در فضاهای تنگ در مجرای ادراری نفوذ کرده و جریان ادرار را مسدود کنند که این امر باعث کشیدگی کلیه می‌شود. در چنین شرایطی کودکان درد زیادی را تحمل خواهند کرد.

سنگ کلیه در نوزادان به‌دلیل ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای شکل می‌گیرد. علاوه‌براین، کودکانی که تحرک زیادی ندارند، به‌دلیل کاهش جریان ادرار ممکن است به سنگ کلیه مبتلا شوند. این کودکان بیشتر در معرض خطر خواهند بود.

نکته مهم اینکه، در صورت عدم درمان به‌موقع، سنگ کلیه در کودکان می‌تواند باعث آسیب به کلیه، عفونت جدی دستگاه ادراری و به‌مرور زمان آسیب به عملکرد کلیه شود.

در ادامه چند علت سنگ کلیه در کودکان به‌طور دقیق‌تر بررسی خواهد شد.

حجم کم ادرار

شایع‌ترین علت سنگ کلیه در کودکان، حجم کم ادرار است. وقتی کودک به‌اندازه کافی مایعات ننوشد، حجم ادرار او کاهش پیدا می‌کند. در این شرایط، ادرار غلیظ و تیره‌رنگ خواهد شد. با افزایش مصرف مایعات در کودکان، ادرار رقیق شده و احتمال تشکیل سنگ کاهش پیدا می‌کند.

رژیم غذایی با سدیم بالا

یکی از متداول‌ترین انواع سنگ کلیه در کودکان، سنگ کلیه‌ای است که از کلسیم ساخته شده است. سنگ‌های کلسیمی معمولا به‌دلیل نحوه تجزیه نمک توسط کلیه‌ها در رژیم غذایی ایجاد می‌شوند. برخی از کودکانی که رژیم غذایی پُرسدیم دارند، سطوح بیشتری از کلسیم را با ادرار دفع می‌کنند.

در واقع زمانی‌که کودکان غذاهای فراوری شده و فست‌فود می‌خورند یا در غذاهای آن‌ها بیش‌ازاندازه نمک وجود دارد، رژیم غذایی با سدیم بالا خواهند داشت که منجر به سنگ کلیه در کودکان می‌شود.

بهترین راه‌ برای کاهش سنگ‌های کلسیمی، کاهش میزان سدیم در رژیم غذایی کودکان است. در این شرایط باید با پزشک متخصص تغذیه کودکان مشورت کنید تا رژیم غذایی مناسب ارائه کند.

مصرف برخی از داروها

برخی از داروها ممکن است باعث کاهش سطح سیترات در ادرار شوند. سیترات ادرار ماده‌ای طبیعی است که از کلیه در برابر تشکیل سنگ محافظت می‌کند. لازم است بدانید که برخی از انواع سنگ‌های کلسیمی در ادراری شکل می‌گیرند که میزان سیترات کمتری دارد. در چنین شرایطی پزشک متخصص ممکن است سیترات پتاسیم را تجویز کرده و از والدین بخواهد میزان سبزیجات و میوه بیشتری را در رژیم غذایی کودک خود قرار دهند. میوه‌هایی مانند مرکبات باعث می‌شوند تا ادرار کودک غنی از سیترات شده و از تشکیل سنگ کلیه در کودکان جلوگیری شود.

برخی شرایط پزشکی

• پُرکاری پاراتیروئید می‌تواند باعث خروج بیش‌ازاندازه کلسیم از استخوان‌ها و افزایش کلسیم در خون و ادرار شود. بنابراین سنگ‌های کلسیمی شکل می‌گیرند.
• سیستینوری نوعی اختلال ارثی است که در آن مقادیر زیادی از اسید آمینه سیستین در ادرار وجود دارد. این ماده می‌تواند منجر به تشکیل سنگ‌های سیستین در کلیه کودکان شود.
• هیپرکلسیوری به‌این مفهوم است که ادرار کودکان سطح بالایی از کلسیم را دارد. این بیماری می‌تواند به‌دلیل مصرف زیاد سدیم، مصرف برخی از داروها یا ژنتیکی باشد. نمک زیاد در رژیم غذایی کودکان باعث هیپرکلسیوری می‌شود و در کنار آن برخی از داروها نیز باعث این بیماری خواهند شد. علاوه‌براین، هیپرکلسیوری یکی از شایع‌ترین علت سنگ کلیه ژنتیکی در کودکان است.
• هیپوسیتراتوری به‌معنای وجود سطوح پایینی از سیترات در ادرار است. سیترات کم در ادرار کودکان به رژیم غذایی آن‌‌ها یا به مصرف برخی از داروها مرتبط است. هنگامی که سیترات در ادرار کودکان کم شود، سنگ کلیه با کلسیم و اسید اوریک تشکیل خواهد شد. لازم است بدانید که سیترات به حذف کلسیم اضافی از ادرار کمک می‌کند که عامل مهمی در جلوگیری از تشکیل سنگ کلیه در کودکان است.

وضعیت روده یا دستگاه گوارش

در شرایطی که بیماری کرون یا کولیت باعث اسهال مزمن می‌شود، احتمال تشکیل سنگ کلیه در کودکان به‌دلیل ازدست‌دادن بیش‌ازحد مایعات بدن نیز وجود دارد. در این موارد، کودک باید مایعات بیشتری مصرف کند. البته برخی از بیماری‌ها یا جراحی‌های دستگاه گوارش مانند بیماری التهابی روده می‌تواند باعث جذب بیشتر اگزالات مواد غذایی از طریق روده شود که عامل مهمی در تشکیل سنگ‌های اگزالات کلسیمی است.

عوامل خطر سنگ کلیه در کودکان

عواملی که کودکان را در معرض خطر ابتلا به سنگ کلیه قرار می‌دهد به شرح زیر هستند:

• سابقه خانوادگی؛
• کاهش مصرف آب؛
• دوره‌های طولانی کم‌آبی بدن؛
• عفونت مکرر دستگاه ادراری؛
• رژیم غذایی سرشار از سدیم یا پروتئین؛
• چاقی؛
• کاهش سطح فعالیت کودکان یا کاهش تحرک آن‌ها؛
• نقص در دستگاه ادراری؛
• استفاده از برخی داروهای خاص.

علائم سنگ کلیه در کودکان و نوزادان چیست؟

هنگامی‌که سنگ‌ها در دستگاه ادراری تشکیل می‌شوند، اغلب به‌مرور زمان رشد کرده و حتی ممکن است داخل کلیه حرکت کنند. برخی از سنگ‌ها ممکن است با جریان ادرار از کلیه خارج شده و در نهایت در حالب به‌دام افتند. حالب بخشی از سیستم ادراری است که وظیفه فیلترکردن خون و تولید و دفع ادرار از بدن را بر عهده دارد. این بخش، ادرار تولیدشده را از کلیه‌ها به مثانه منتقل می‌کند.

سنگ کلیه در کودکان معمولا زمانی شروع به ایجاد علائم می‌کند که مسیر خروج ادرار به مثانه را مسدود کرده باشد. علائم سنگ کلیه در کودکان می‌تواند متفاوت باشد اما اغلب آن‌ها از درد پهلوها شکایت می‌کنند. این درد همچنین ممکن است به‌سمت جلوی شکم و یا حتی به ناحیه کشاله‌ران نیز کشیده شود.

به‌طور کلی، علائم سنگ کلیه در کودکان عبارت‌اند از:

• درد هنگام ادرار کردن؛
• درد شدید پهلوها و ناحیه کمر؛
• وجود خون صورتی، قرمز یا قهوه‌ای در ادرار (هماچوری)؛
• ادرار تیره‌رنگ یا کدر؛
• ادرار بدبو؛
• عفونت مکرر و مداوم دستگاه ادراری؛
• تکرر در ادرار؛
• فوریت در ادرار؛
• حالت تهوع و استفراغ؛
• تب؛
• درد ناگهانی و شدید؛
• درد در ناحیه شکم، ناحیه تناسلی و کشاله ران؛
• درد غیرقابل‌کنترل؛
• عدم توانایی در نگه داشتن ادرار.

علائم سنگ کلیه در کودکان دختر و پسر تفاوت دارد؟

نوع سنگ کلیه در دختران و پسران متفاوت است. چون کودکان دختر با احتمال بیشتری هیپراکسالوری بالاتری دارند. این درحالی‌است که کودکان پسر با احتمال بیشتری هیپرکلسیوری دارند. هیپراکسالوری به‌مفهوم اگزالات بیش‌ازحد در ادرار است، اما هیپرکلسیوری به‌مفهوم میزان سدیم بیشتر در ادرار خواهد. از طرفی به‌دلیل تفاوت آناتومی بدن دختران و پسران، ممکن است کودکان دختر و پسر علائم سنگ کلیه اندکی متفاوت داشته باشند.

چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

شایع‌ترین علائم سنگ کلیه، درد شدید است. کودکانی که سنگ کلیه دارند، درد شدیدی در پهلوها و گاهی شکم و کشاله‌ران تجربه می‌کنند. بنابراین با مشاهده علائمی مانند درد در پهلوها، خون در ادرار، تغییررنگ ادرار و تب و لرز هرچه‌ سریع‌تر به پزشک متخصص کودکان مراجعه کنید.

تشخیص سنگ کلیه در کودکان چیست؟

سنگ کلیه در کودکان اغلب در بخش اورژانس و زمانی‌که کودک با درد شدید شکم یا پهلو به بیمارستان مراجعه می‌کند تشخیص داده می‌شود. برای تشخیص و مکان‌یابی دقیق سنگ کلیه در نوزادان و کودکان از روش‌های زیر استفاده می‌شود.

بررسی سابقه پزشکی

پزشک متخصص ابتدا سابقه پزشکی کودک را بررسی خواهد کرد و در صورت نیاز سابقه خانوادگی را نیز در نظر می‌گیرد.

معاینه فیزیکی

پزشک متخصص از کودک می‌خواهد که روی تخت معاینه دراز کشیده و با فشار آوردن ملایم دست به برخی از نقاط شکم و پهلوها میزان درد را بررسی می‌کند.

سونوگرافی کلیه

یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای تشخیص سنگ کلیه در کودکان، سونوگرافی است. در این روش، تکنسین دستگاهی دمبل‌مانند را روی بدن کودک قرار می‌دهد تا با استفاده از امواج صوتی از کلیه‌ها، حالب و مثانه عکس رادیولوژی بگیرد. در این روش، سنگ‌هایی که در این بخش‌ها ایجاد شده‌اند روی صفحه دستگاه نمایش داده خواهند شد.

سی‌تی‌اسکن

در این روش تشخیص سنگ کلیه کودکان، کودک روی تخت دراز کشیده و وارد دستگاه سی‌تی‌اسکن می‌شود. این دستگاه تصاویری سه‌بعدی از کلیه‌ها، حالب و مجاری ادراری و مثانه تهیه کرده که به تعیین محل دقیق سنگ‌ها کمک می‌کند.

اشعه ایکس

اشعه ایکس راهی سریع و ساده برای تشخیص سنگ کلیه در کودکان است. در این روش از شکم کودک عکس گرفته می‌شود و از طریق آن می‌توان سنگ‌های کلیه، حالب و مثانه را تشخیص داد.

روش‌های درمان سنگ کلیه در کودکان و نوزادان چیست؟

بیشتر سنگ‌ها خودبه‌خود از دستگاه ادراری کودکان خارج و در نهایت دفع خواهند شد اما برای کنترل درد، پزشک متخصص ممکن است برخی داروهای مسکن را تجویز کند. البته والدین باید با نظارت پزشک، وضعیت تغذیه و تحرک کودک را بهبود دهند و تلاش کنند کودک آن‌ها در طول شبانه‌روز میزان آب بیشتری بنوشد.

لازم است بدانید که درمان سنگ کلیه در کودکان به موارد متعددی به شرح زیر بستگی دارد:

• اندازه سنگ‌ها؛
• تعداد سنگ‌ها؛
• مواد تشکیل‌دهنده یا نوع سنگ‌ها؛
• علائم و نشانه‌ها؛
• موقعیت سنگ در دستگاه ادراری.

پزشک متخصص با بررسی موارد فوق، یکی از روش‌های درمانی زیر را پیشنهاد خواهد داد:

سنگ‌شکنی برون‌بدنی با موج شوک

سنگ‌شکنی برون‌اندامی با امواج شوک (Extracorporeal Shock Wave Lithotripsy) از امواج ضربه‌ای صوتی متمرکز برای خُرد کردن سنگ کلیه استفاده می‌کند. قطعات کوچک‌تر سنگ می‌توانند از طریق دستگاه ادراری حرکت کرده و در نهایت از بدن کودک خارج شوند. ESWL که یکی از روش‌های درمان سنگ کلیه کودکان است تحت بیهوشی انجام شده و معمولا حدود ۴۵ دقیقه زمان می‌برد. در این روش نیازی به ایجاد برش و جراحی نخواهد بود.

استنت حالب

اگر کودک دچار تنگی یا انسداد حالب باشد، پزشک متخصص از استنت حالب استفاده می‌کند. حالب لوله‌ای باریک و عضلانی است که ادرار را از کلیه به مثانه هدایت می‌کند. بنابراین استنت حالب لوله‌ای نرم و توخالی خواهد بود که به‌صورت موقت در حالب قرار می‌گیرد تا آن را باز نگه دارد. در این روش باید بیهوشی عمومی انجام شود. با قرار گرفتن استنت، کودک نباید فعالیت سنگین انجام دهد.

نفرولیتوتریپسی از راه پوست

از این روش جراحی برای برداشتن سنگ‌های متوسط تا بزرگ استفاده می‌شود. در نفرولیتوتریپسی از راه پوست، بیهوشی عمومی انجام شده و از طریق برشی کوچک در پوست کودک، لوله‌ای وارد کلیه می‌شود. سپس با استفاده از ابزاری بسیار نازک و فیبرنوری به‌نام نفروسکوپ، پزشک متخصص، سنگ را پیدا کرده و خارج می‌کند. در این روش ممکن است از لیزردرمانی برای شکستن سنگ‌های بزرگ و برداشتن راحت‌تر آن‌ها نیز استفاده شود.

لوله نفروستومی

لوله نفروستومی لوله‌ای انعطاف‌پذیر و کوچک است که با جراحی از طریق پوست وارد کلیه می‌شود تا ادرار از طریق آن تخلیه شود. در این روش، ادرار در کیسه‌ای خارج از بدن کودک جمع خواهد شد. نفروستومی بیشتر برای جلوگیری از آسیب و عفونت کلیه تجویز می‌شود. در مواردی که سنگ کلیه مانع از تخلیه طبیعی ادرار شود یا گاهی بعد از برداشتن سنگ‌های بزرگ، لوله نفروستومی توسط متخصص و بعد از بیهوشی عمومی در بدن کودک قرار می‌گیرد. این روش درمان سنگ کلیه کودکان حدود یک ساعت زمان می‌برد و زمانی‌که انسداد برطرف شد نیز می‌توان لوله را برداشت.  

مراقبت‌های دوره‌ای بعد از درمان سنگ کلیه در کودکان چیست؟

پس از دفع یا برداشتن سنگ کلیه در کودکان، باید مطابق با دستور پزشک متخصص اورولوژی به‌مدت ۲۴ ساعت ادرار کودک جمع‌آوری شود. هدف از این کار، اندازه‌گیری میزان ادرار تولیدشده در یک روز و همچنین آزمایش نوع و سطوح مواد معدنی موجود در ادرار است چون اگر کودک به‌اندازه کافی در طول ۲۴ ساعت ادرار نداشته باشد، باز هم احتمال ایجاد سنگ وجود دارد.

در مواردی که از روش‌های جراحی ارائه شده برای برداشتن سنگ کلیه کودکان استفاده شده باشد، پزشک متخصص اورولوژی مراقبت‌های پس از درمان را ارائه خواهد کرد که یکی از مهم‌ترین آ‌ن‌ها نوشیدن مایعات کافی و تمیز نگه‌داشتن محل جراحی است.

آیا می‌توان از سنگ کلیه در دوران کودکی پیشگیری کرد؟

مهم‌ترین روش برای جلوگیری از سنگ کلیه در دوران کودکی، نوشیدن مایعات زیاد است. این کار ادرار را رقیق کرده و احتمال تشکیل سنگ را کاهش می‌دهد. البته لازم است والدین توجه بیشتری به تغذیه کودکان خود داشته و از طرفی آن‌ها را به انجام فعالیت‌های بدنی بیشتر تشویق کنند. همچنین:

• کودکان باید در طول روز مایعات بیشتری بنوشند؛
• مصرف نمک در رژیم غذایی کودکان باید محدود شود؛
• کودکان باید از میوه‌ها و سبزیجات تازه بیشتری استفاده کنند؛
• کودکان نباید غذاهای فراوری‌شده و فست‌فود و نوشابه مصرف کنند؛
• بهتر است رژیم غذایی کودکان میزان متناسبی از محصولات پروتئینی مانند گوشت قرمز داشته باشد؛
• لازم است کودکان تحرک بیشتری داشته باشند تا از اضافه‌وزن آن‌ها جلوگیری شود؛
• کودکان نباید بدون تجویز پزشک متخصص از مکمل کلسیم استفاده کنند.

جدول مصرف مایعات در کودکان دختر و پسر

سؤالات متداول