رادیوگرافی چیست؟ چطور اشعه ایکس به تشخیص بیماری‌ها کمک می‌کند

رادیوگرافی یکی از تکنیک‌های مهم تشخیصی برای تصویربرداری از ساختارهای داخلی بدن با استفاده از اشعه ایکس است. درحال‌حاضر، کاربردهای رادیوگرافی تکامل‌یافته‌تر از گذشته شده‌اند و با دستگاه‌های پیشرفته‌تری انجام می‌شوند. بسیاری از پزشکان برای تشخیص انواع بیماری‌ها از آسیب‌های استخوانی و مفصلی گرفته تا انواع سرطان‌ها و بیماری‌های قلبی‌عروقی، از رادیوگرافی استفاده می‌کنند. اگر می‌خواهید بدانید رادیوگرافی چیست و در چه مواردی استفاده می‌شود و چه تفاوتی با رادیولوژی دارد، پیشنهاد می‌کنیم این مقاله را مطالعه کنید.

رادیوگرافی و نقش آن در پزشکی نوین

رادیوگرافی (Radiography) نوعی تکنیک تصویربرداری با استفاده از اشعه ایکس (X-Ray) است. آن‌طور که می‌گویند، پرتو ایکس را ویلهلم کنراد رونتگن (Wilhelm Conrad Röntgen)، دانشمند آلمانی، در ۸ نوامبر ۱۸۹۵ کشف کرد. اشعه ایکس از نوع پرتوهای الکترومغناطیسی با انرژی بالاست که می‌تواند از سخت‌ترین بافت‌ها عبور کند و به همین دلیل در تهیه تصاویری از ساختارهای داخلی بدن در پزشکی کاربرد دارد.

امروزه فناوری رادیوگرافی بسیار پیشرفته‌تر از قبل شده است و یکی از پایه‌های اصلی تصویربرداری تشخیصی در پزشکی نوین را تشکیل می‌دهد. پزشکان با کمک رادیوگرافی می‌توانند علاوه بر مشاهده استخوان‌ها و بافت‌های سخت، ناهنجاری‌های داخلی در اندام‌های نرم را هم شناسایی کنند و تصمیم‌گیری‌های بالینی دقیق‌تری داشته باشند. کیفیت تصاویر رادیوگرافی با گذشت زمان بسیار بهتر شده و میزان تشعشعات آن برای بیمار کاهش یافته است.

نحوه عملکرد رادیوگرافی چگونه است؟

رادیوگرافی با دستگاهی انجام می‌شود که برای تولید پرتوهای ایکس طراحی شده است. این پرتوها توانایی نفوذ به بافت‌های بدن را دارند. وقتی بیمار در مقابل دستگاه قرار می‌گیرد، اشعه ایکس از بخشی از بدن او که قرار است تصویربرداری شود عبور می‌کند. این اشعه نامرئی است و بیمار آن را حس نمی‌کند.

یک «آشکارساز پرتو ایکس» الگوی پرتوهایی را که از بدن عبور کرده‌اند به تصویر تبدیل می‌کند. در دستگاه‌های سنتی از فیلم رادیوگرافی به‌عنوان آشکارساز استفاده می‌شود اما در دستگاه‌های مدرن، این کار برعهده حسگرهای دیجیتال است. درنهایت، رادیولوژیست تصویر را تفسیر می‌کند و گزارشی برای پزشکی که دستور اشعه ایکس داده است می‌نویسد و در آن ذکر می‌کند که آیا چیزی غیرطبیعی یا نگران‌کننده در تصویر وجود دارد یا خیر.

چطور اشعه ایکس می‌تواند تصویر تولید کند؟

هر ساختاری در بدن، اشعه ایکس را به روش متفاوتی جذب می‌کند. برای مثال، استخوان‌های جامد و متراکم به‌دلیل چگالی بالای خود به‌راحتی مقدار زیادی از این پرتو را جذب می‌کنند. بنابراین، هرجا که بافت سخت داریم، در تصویر به رنگ سفید روشن ظاهر می‌شود. بافت‌های نرم میزان کمی از پرتو ایکس را جذب می‌کنند و به همین دلیل در تصویر به‌رنگ خاکستری نشان داده می‌شوند. بخشی از بدن هم که شامل هواست، تقریباً اشعه را جذب نمی‌کند و در تصویر به‌رنگ سیاه یا تیره دیده می‌شود. تصویر زیر را ببینید:

بررسی انواع روش‌های رادیوگرافی

روش‌های رادیوگرافی به‌طور کلی به دو دسته رادیوگرافی مبتنی بر فیلم و رادیوگرافی دیجیتال تقسیم می‌شوند. در رادیوگرافی با فیلم، از فیلم عکاسی برای ثبت تصویر استفاده می‌کنند اما در رادیوگرافی دیجیتال، یک آشکارساز الکترونیکی برای انتقال داده‌های تصویر به رایانه و نمایش بلافاصله آن به کار می‌رود.

از منظر دیگری می‌توان روش‌های رادیوگرافی را به دو دسته ساده و تخصصی تقسیم کرد که شامل رادیوگرافی کامپیوتری (CR)، رادیوگرافی دیجیتال (DR)، فلوروسکوپی، توموگرافی کامپیوتری (CT)، آنژیوگرافی، ماموگرافی، رادیوگرافی دندان و اسکن تراکم استخوان هستند. بیایید با هریک از آن‌ها آشنا شویم.

رادیوگرافی ساده (Conventional Radiography)

در رادیوگرافی ساده با استفاده از اشعه ایکس تصاویر دوبعدی سیاه‌وسفید از ساختارهای داخلی بدن شامل استخوان‌ها، قفسه سینه یا شکم تهیه می‌کنند. تصاویر تهیه‌شده روی فیلم رادیوگرافی ثبت می‌شوند. دُز اشعه در این روش پایین است و برای بررسی بافت‌های متراکم مناسب‌تر است.

رادیوگرافی دیجیتال (Digital Radiography)

این رادیوگرافی پیشرفته‌تر از نوع ساده است و به‌جای فیلم سنتی، از حسگرهای دیجیتال برای ثبت تصاویر استفاده می‌کند. داده‌های تصویر مستقیما به رایانه انتقال می‌یابند و روی صفحه‌نمایش آن ظاهر می‌شوند. دقت و کیفیت این روش بالاتر است و امکان بزرگ‌نمایی و تنظیم کنتراست در آن وجود دارد. دُز اشعه ایکس از روش ساده پایین‌تر است. سرعت تولید تصاویر و دسترسی به آن‌ها در رادیوگرافی دیجیتال قابل‌مقایسه با رادیوگرافی سنتی نیست.

خود روش رادیوگرافی دیجیتال به دو دسته تقسیم می‌شود:

• رادیوگرافی دیجیتال مستقیم (Direct Digital Radiography): در این روش اشعه ایکس با استفاده از پنل‌های تخت سلنیومی به‌شکل مستقیم به سیگنال الکتریکی تبدیل می‌شود.
• رادیوگرافی دیجیتال غیرمستقیم (Indirect Digital Radiography): در این روش ابتدا پرتوهای ایکس را به نور تبدیل می‌کنند و بعدا به‌صورت سیگنال دیجیتال پردازش می‌کنند.

رادیوگرافی با ماده کنتراست

ماده کنتراست یا حاجب به ماده‌ای می‌گویند که با ورود به بدن ساختارهای خاصی مانند رگ‌ها، دستگاه گوارش یا مجاری ادراری را بهتر نشان می‌دهد. رایج‌ترین حاجب‌ها باریم یا ید هستند که بسته به محل تصویربرداری باید به‌صورت خوراکی یا تزریقی مصرف شوند. برای مثال، اگر رادیوگرافی روی سیستم ادراری مثل کلیه‌ها یا مثانه انجام می‌شود، باید ماده کنتراست را به شما تزریق کنند. اگر رادیوگرافی روی دستگاه گوارش مثل معده، مری یا روده صورت می‌گیرد، از شما می‌خواهند شربت باریم بخورید.

رادیوگرافی به این روش به «عکس رنگی» هم معروف است. عکس رنگی امکان مشاهده بافت‌های نرم و ساختارهایی را فراهم می‌کند که روش‌های ساده قادر به ثبت آن‌ها نیستند.

رادیوگرافی کامپیوتری (CR)

در این روش از یک صفحه تصویربرداری فسفری قابل استفاده مجدد (IP) برای تولید تصویر دیجیتال استفاده می‌کنند.

فلوروسکوپی (Fluoroscopy)

فلوروسکوپی که به‌عنوان رادیوگرافی دینامیک هم شناخته می‌شود، روشی است که تصاویر زنده و متحرک از بدن ثبت می‌کند. برای این کار، اشعه ایکس را به‌شکل مداوم یا پالسی از بدن عبور می‌دهند تا ویدئوهایی از اندام‌های داخلی بدن روی صفحه‌نمایش تشکیل دهد. فلوروسکوپی می‌تواند برای مطالعه حرکات اندام‌ها مثل بلع غذا در مری، عملکرد روده یا بررسی نحوه قراردادن کاتتر مفید باشد. دُز اشعه ایکس در این روش نسبت به رادیوگرافی معمولی بالاتر است.

ماموگرافی

ماموگرافی یکی دیگر از انواع تخصصی رادیوگرافی است که از دوز پایین اشعه ایکس برای تصویربرداری از بافت پستان استفاده می‌کند. این روش حساسیت بالایی دارد و تغییرات بسیار کوچک در بافت پستان را تشخیص می‌دهد.

رادیوگرافی دندانی

این روش تخصصی برای تصویربرداری از دندان‌ها، فک و بافت‌های اطراف آن به کار می‌رود و تکنیک‌های مختلفی دارد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• داخل‌دهانی: شامل بایت وینگ برای تشخیص پوسیدگی یا پری اپیکال برای بررسی ریشه دندان؛
• خارج‌دهانی: شامل پانورامیک برای کل فک یا سفالومتری برای بررسی رابطه بین فک و دندان‌ها؛
• سیالوگرافی: نوع دیگر رادیوگرافی دندانی که غدد بزاقی را با ماده کنتراست بررسی می‌کند؛
• سی‌تی‌اسکن با پرتو مخروطی (CBCT): برای تصویربرداری از دندان‌ها و ساختارهای اطراف آن.

دوز اشعه این نوع رادیوگرافی بسیار پایین است و جزئیات تصویر دقیقی دارد.

رادیوگرافی یکپارچه ستون فقرات (Total Spine Radiography)

این روش رادیوگرافی برای تصویربرداری از کل ستون فقرات به کار می‌رود و بسیار تخصصی است و به تجهیزات پیشرفته نیاز دارد. کاربرد آن در ارزیابی تراز ستون فقرات یا ناهنجاری‌های ساختاری در آن است.

توموگرافی کامپیوتری (CT)

یک تکنیک تصویربرداری سه‌بعدی است که چند تصویر گرفته‌شده با اشعه ایکس را از زوایای مختلف با هم ترکیب می‌کند تا تصاویر مقطعی از بدن ایجاد کند.

آنژیوگرافی

نوع خاصی از رادیوگرافی است که از ماده حاجب در آن استفاده می‌شود و تمرکز آن بر تصویربرداری از رگ‌های خونی است.

اسکن تراکم استخوان (DEXA)

تکنیک تخصصی دیگری از رادیوگرافی است که با استفاده از اشعه ایکس تراکم استخوان را اندازه می‌گیرد و به‌ویژه در تشخیص پوکی استخوان کاربرد دارد.

چه زمانی رادیوگرافی تجویز می‌شود؟

رادیوگرافی به‌دلیل دقت و سرعت ثبت تصاویر از ساختارهای داخل بدن و دسترسی آسان، در موارد متعددی تجویز می‌شود. در ادامه مهم‌ترین کاربردهای رادیوگرافی را بررسی کرده‌ایم:

۱. تشخیص آسیب‌های استخوانی و مفصلی

وقتی پزشک به شکستگی یا ترک‌خوردگی استخوان، دررفتگی مفاصل، آرتروز یا آرتریت روماتوئید مشکوک می‌شود، برای بیمار رادیوگرافی از استخوان را تجویز می‌کند. نتایج این رادیوگرافی حتی می‌توانند علائم سرطان استخوان یا عفونت را نشان دهند.

۲. تشخیص مشکلات ستون فقرات

پزشک زمانی رادیوگرافی با اشعه ایکس از ستون فقرات را تجویز می‌کند که بخواهد انحنای ستون فقرات، دیسک‌های بیرون‌زده و سایر ناهنجاری‌های ساختاری ازجمله اسکولیوز را بررسی کند.

۳. بررسی آسیب‌های وارده به سر

تصویربرداری با اشعه ایکس از سر می‌تواند به پزشک در مشاهده شکستگی‌های جمجمه ناشی از آسیب‌های سر یا بیماری‌هایی ازجمله کرانیوسینوستوز که بر نحوه شکل‌گیری استخوان‌های جمجمه تأثیر می‌گذارند، کمک کند.

۴. بررسی مشکلات ریوی و قفسه سینه

رادیوگرافی از قفسه سینه می‌تواند به تشخیص عفونت‌های ریوی مانند پنومونی یا سل، شناسایی بیماری‌های مزمن ریوی مثل آمفیزم یا برونشیت و بررسی وجود مایع یا توده در ریه‌ها که ممکن است ناشی از سرطان ریه باشد کمک کند. به‌ویژه وقتی علائمی مانند درد قفسه سینه، تنگی نفس یا سرفه دارید، پزشک ممکن است از شما بخواهد رادیوگرافی از این ناحیه را انجام دهید.

۵. ارزیابی مشکلات گوارشی

رادیوگرافی از شکم می‌تواند در ارزیابی بخش‌های مختلف دستگاه گوارش، شناسایی بیماری‌هایی مانند سنگ کلیه، سنگ مثانه، انسداد روده، زخم معده یا دیگر ناهنجاری‌ها به پزشکان کمک کند. برای این کار معمولا از ماده حاجب مثل باریم استفاده می‌کنند. گاهی اوقات برای بررسی وجود اجسام خارجی بلعیده‌شده ممکن است رادیوگرافی شکم تجویز شود.

۶. تشخیص بیماری‌های قلبی‌عروقی

رادیوگرافی از قفسه سینه می‌تواند در بررسی اندازه و شکل قلب هم کمک‌کننده باشد. گاهی ممکن است پزشک از این روش برای شناسایی کلسیفیکاسیون عروق یا مشکلات عروقی خاص استفاده کند.

۷. تشخیص بیماری‌های دندانی

رادیوگرافی با اشعه ایکس از دندان می‌تواند در شناسایی پوسیدگی دندان، شکستگی یا ناهنجاری‌های فک و لثه و ارزیابی موقعیت دندان‌های عقل به پزشک کمک کند.

۸. تشخیص توده‌ها و بیماری‌های سرطانی

یکی دیگر از موارد تجویز رادیوگرافی با اشعه ایکس در تشخیص توده‌های مشکوک در بافت‌های نرم یا استخوانی و کمک به تشخیص اولیه سرطان‌هایی مانند سرطان ریه یا استخوان است.

۹. پایش درمان و جراحی

رادیوگرافی می‌تواند برای پایش روند بهبودی شکستگی‌ها یا ایمپلنت‌های ارتوپدی تجویز شود. گاهی در خلال جراحی‌های خاص ازجمله قراردادن کاتتر یا استنت بیمار را رادیوگرافی می‌کنند تا جراحی به‌درستی صورت گیرد.

۱۰. تشخیص اجسام خارجی در بدن

یکی دیگر از مواقعی که پزشک ممکن است رادیوگرافی برای بیمار تجویز کند زمانی است که قصد دارد بفهمد آیا جسم خارجی مثل سوزن یا شیشه در بدن بیمار وجود دارد یا نه. گاهی اوقات می‌توان از رادیوگرافی برای تعیین محل جسم خارجی بلعیده‌شده در بدن یا شیئی که در زخم باقی مانده است استفاده کرد.

۱۱. غربالگری و پیشگیری

بسیاری از پزشکان از رادیوگرافی تخصصی مثل ماموگرافی برای غربالگری سرطان پستان یا پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های خاص برای گروه‌هایی که درمعرض خطر آن بیماری‌ها قرار دارند استفاده می‌کنند.

نکات مهم قبل از گرفتن رادیوگرافی

آمادگی برای رادیوگرافی با اشعه ایکس به نوع آن بستگی دارد. معمولا پزشک به شما توصیه‌هایی ارائه می‌دهد. بااین‌حال، یک‌سری نکات کلی هستند که بهتر است قبل از رادیوگرافی آن‌ها را رعایت کنید:

• از لوسیون، کرم یا عطر استفاده نکنید. این مواد می‌توانند باعث ایجاد سایه‌هایی در تصویر شوند به‌طوری‌که پزشک نتواند به‌درستی مشکل را تشخیص دهد.
• اشیای فلزی مانند جواهرات، سنجاق سر یا سمعک را بردارید. فلز می‌تواند با اشعه ایکس تداخل ایجاد کند و نتایج نادرستی تحویل دهد.
• چند ساعت قبل از رادیوگرافی از خوردن یا آشامیدن خودداری کنید.
• لباس راحتی بپوشید.

اگر سابقه بیماری یا آلرژی خاصی دارید، داروی خاصی مصرف می‌کنید، باردار هستید یا فکر می‌کنید که ممکن است باردار باشید و اگر به نوزاد شیر می‌دهید، قبل از رادیوگرافی با پزشکتان در میان بگذارید. اگر بیماری کلیوی دارید و پزشک به شما گفته است که باید رادیوگرافی با ماده حاجب انجام دهید، پزشکتان را از بیماری کلیوی مطلع کنید.

مقایسه رادیوگرافی با رادیولوژی: تفاوت‌های کاربردی

رادیوگرافی و رادیولوژی دو مفهوم کاملاً مجزا از یکدیگر نیستند ولی باهم تفاوت‌هایی دارند. در ادامه، تفاوت رادیوگرافی و رادیولوژی را از چند نظر بررسی کرده‌ایم:

تعریف فنی

رادیوگرافی به فرایند فنی گرفتن تصاویر با استفاده از فناوری اشعه ایکس گفته می‌شود؛ درحالی‌که رادیولوژی یک رشته پزشکی است که شامل مطالعه، تفسیر و استفاده از روش‌های مختلف تصویربرداری ازجمله رادیوگرافی است. بنابراین رادیوگرافی فقط یکی از روش‌های تصویربرداری است و همراه با سی‌تی‌اسکن، ام‌آرآی، سونوگرافی و… علم رادیولوژی را تشکیل می‌دهند.

گستردگی دامنه

رادیوگرافی به استفاده از اشعه ایکس برای گرفتن تصاویر از ساختارهای داخل بدن محدود است. دامنه رادیولوژی گسترده‌تر است و شامل تمام روش‌های تصویربرداری و حتی تصویربرداری هسته‌ای و تفسیر آن تصاویر می‌شود.

نقش افراد

رادیولوژیست‌ها پزشکانی هستند که در تحلیل تصاویر تخصص دارند و طیف گسترده‌ای از تصاویر پزشکی را تفسیر می‌کنند. آنها می‌توانند تشخیص پزشکی با استفاده از نتایج ارائه دهند. رادیوگرافی را اغلب تکنسین‌های رادیوگرافی انجام می‌دهند و به آنها رادیوگرافر می‌گویند. آنها وظیفه عکس‌برداری با دستگاه‌های اشعه ایکس را دارند.

برای درک تفاوت این دو به این مثال توجه کنید:

فرض کنید برای بررسی شکستگی استخوان به بیمارستان رفته‌اید. رادیوگرافر با دستگاه اشعه ایکس از استخوان شما عکس می‌گیرد و به این کار رادیوگرافی می‌گویند؛ سپس رادیولوژیست این تصاویر را بررسی می‌کند و گزارش تشخیص را ارائه می‌دهد. این بخشی از رادیولوژی است.

سؤالات متداول