آنژیوگرافی چیست؟ بررسی عروق قلب با تزریق ماده حاجب

آنژیوگرافی آزمایشی است که در آن از اشعه ایکس برای بررسی رگ‌های خونی قلب (یا شریان‌های کرونری) استفاده می‌شود. در آنژیوگرافی متخصص قلب می‌تواند با بررسی تصاویر اشعه ایکس، تنگی و انسداد در شریان‌های کرونری را تشخیص دهد. سپس او تصمیم می‌گیرد که برای رفع مشکل از دارو، استنت‌گذاری یا جراحی استفاده کند. در ادامه بیشتر توضیح می‌دهیم که آنژیوگرافی چیست و چه مراحل و عوارضی دارد.  

آنژیوگرافی چیست؟

آنژیوگرافی آزمایشی است پزشک متخصص قلب و عروق برای بررسی انسداد عروق کرونری انجام می‌دهد. آنژیوگرافی در گروهی از آزمایش‌ها و درمان‌های قلبی قرار می‌گیرد که کاتتریزاسیون قلبی (cardiac catheterization) نام دارند. در کاتتریزاسیون قلبی یک یا چند لوله باریک و انعطاف‌پذیر به نام کاتتر وارد رگ‌های خونی اصلی بدن و قلب می‌شوند. در آنژیوگرافی از اشعه ایکس و ماده حاجب (contrast dye) برای نشان‌دادن کیفیت و نحوه حرکت خون در شریان‌های کرونری استفاده می‌شود. به این آزمایش تصویربرداری، آنژیوگرافی کرونری، آنژیوگرافی قلبی، آرتریوگرافی با کاتتر (catheter arteriography) یا کاتتریزاسیون (سونداژ) قلبی (cardiac catheterization) نیز گفته می‌شود.

در این آزمایش تصاویری متحرک و آنی تولید می‌شود که حرکت خون و پمپاژ قلب را نشان می‌دهند. این تصاویر می‌توانند نشان دهند که آیا شریان‌های قلب تنگ یا مسدود شده‌اند و درصورت انسداد، محل آن کجاست و مقدارش چقدر است؛ همچنین نشان می‌دهند که عضله قلب چقدر خون را پمپاژ می‌کند و آیا دریچه‌های قلب آن طور که باید کار می‌کنند یا خیر. در طول آنژیوگرافی کرونری می‌توان برای بازکردن شریان مسدودشده روشی درمانی به نام آنژیوپلاستی و استنت‌گذاری را نیز انجام داد. 

گاهی برای بررسی رگ‌های خونی قلب از دستگاه توموگرافی کامپیوتری (سی‌تی) استفاده می‌شود. این نوع آنژیوگرافی که به قراردادن لوله در داخل عروق نیازی ندارد سی‌تی آنژیوگرافی کرونری (CCTA) نامیده می‌شود. با این روش می‌توان فهمید که آیا بیمار به کاتتریزاسیون قلبی نیاز دارد یا خیر. در سی‌تی آنژیوگرافی کرونری نمی‌توان تنگی یا انسداد رگ‌ها را درمان کرد. اگر آزمایش، انسداد یا تنگی شریان را نشان دهد، باید آنژیوگرافی کرونری با استفاده از کاتتر را انجام دهیم. در این مقاله بر آنژیوگرافی کرونری با کاتتریزاسیون قلبی تمرکز داریم.

آنژیوگرافی چطور انجام می‌شود؟

آزمایش آنژیوگرافی کرونری در بیمارستان یا کلینیک تخصصی و در اتاقی به نام آزمایشگاه کاتتریزاسیون یا آزمایشگاه کاتتر انجام می‌شود. قبل از آزمایش، تیم درمانی با شما درمورد داروهایی که مصرف می‌کنید و آلرژی‌هایتان صحبت می‌کنند.

مراحل آنژیوگرافی به‌صورت زیر است:

• ابتدا باید لباس مخصوص عمل یا «گان» بپوشید و به پشت روی تخت دراز بکشید. درصورت نیاز باید مثانه خود را خالی کنید. از لنزهای تماسی، عینک، جواهرات یا سنجاق سر استفاده نکنید. کادر پزشکی فشارخون و نبض شما را بررسی می‌کند و با اتصال الکترودهای نوار قلب به سینه و پالس‌اکسی‌متر به انگشت، عملکرد قلب و سطح اکسیژن شما را کنترل می‌کند. درصورت ابتلا به دیابت قندخون شما نیز بررسی می‌شود.
• کادر درمان سرم وریدی را در رگ ساعد یا دست شما وارد می‌کند. دارویی آرام‌بخش ازطریق سرم وریدی تزریق می‌شود. این دارو موجب می‌شود که در طول آزمایش یا درمان گرفتگی عروق احساس آرامش کنید. میزان آرام‌بخشی که نیاز دارید به دلیل آنژیوگرافی و سلامت کلی شما بستگی دارد. ممکن است کاملا هوشیار یا کمی بیهوش باشید یا به شما ترکیبی از داروها داده شود تا در حالتی شبیه خواب قرار بگیرید که به آن بیهوشی عمومی می‌گویند.
• پزشک برای بی‌حس کردن ناحیه‌ای که ازطریق آن به شریان دسترسی پیدا می‌کند از بی‌حسی موضعی استفاده می‌کند. این ناحیه معمولا در کشاله ران یا مچ دست قرار دارد. ممکن است در طول عمل در این ناحیه احساس فشار کنید ولی نباید دردی احساس کنید.
• پزشک برای رسیدن به شریان، برشی کوچک ایجاد می‌کند. او سوزنی را وارد رگ خونی می‌کند و سپس لوله پلاستیکی توخالی کوچکی به نام «شِیت» یا غلاف (sheath) را روی سوزن می‌لغزاند و وارد شریان می‌کند. (شیت لوله نازک و انعطاف‌پذیری است که برای دسترسی به عروق و هدایت کاتتر به داخل بدن به کار می‌رود.) ممکن است هنگام واردکردن شیت به داخل شریان، فشار خفیفی را احساس کنید. لوله بلند و انعطاف‌پذیری به نام کاتتر به‌دقت وارد شیت می‌شود و سپس از درون یک رگ خونی به موقعیتی نزدیک به قلب هدایت می‌شود.  
• یک دستگاه اشعه ایکس به نام فلوروسکوپی (fluoroscopy) دور بیمار می‌چرخد. متخصص قلب با استفاده از این دستگاه می‌تواند از تمام زوایا حرکت کاتتر را ببیند.
• هنگامی که پزشک کاتتر را وارد قلب یا آئورت می‌کند، ماده رنگی مخصوصی به نام ماده حاجب از درون کاتتر به رگ‌های خونی قلب جریان می‌یابد. پس از تزریق ماده حاجب ممکن است که چند ثانیه احساس گرمی و گرگرفتگی یا نیاز به ادرار کردن داشته باشید.
• از حرکت ماده حاجب در رگ‌ها تصاویر اشعه ایکس گرفته می‌شود. با مشاهده این تصاویر متخصص قلب می‌تواند ببیند که آیا چیزی (مانند کلسترول یا پلاک) در مسیر عبور خون در شریان‌های کرونری قرار دارد یا خیر.  
• اگر متخصص قلب متوجه انسداد در جریان خون شود، می‌تواند بلافاصله با یک بالون انسداد را برطرف کند (به این عمل آنژیوپلاستی می‌گویند). سپس می‌تواند برای باز نگه داشتن شریان یک لوله توری به نام استنت را داخل رگ قرار دهد.
• پس از گرفتن تصاویر موردنیاز یا انجام آنژیوپلاستی کاتتر خارج می‌شود و به بخش ریکاوری منتقل می‌شوید. در بخش ریکاوری تیم مراقبت‌های بهداشتی شما را تحت نظر دارد و ضربان قلب، فشارخون و سطح اکسیژن شما را بررسی می‌کند.

تفسیر نتایج آنژیوگرافی

نتیجه آنژیوگرافی می‌تواند «طبیعی» یا «غیرطبیعی» باشد. نتیجه طبیعی به این معنی است که چیزی شریان‌های کرونری را مسدود نکرده و قلب شما خون کافی دریافت می‌کند. اگر با وجود طبیعی بودن نتیجه، هنوز علائمی دارید، ممکن است برای تشخیص دقیق‌تر به آزمایش‌های دیگری نیاز داشته باشید. نتیجه غیرطبیعی نیز می‌تواند به این معنی باشد که یک یا چند شریان مسدود دارید. پزشک به شما می‌گوید که کدام شریان‌ها و در کجا دچار انسداد شده‌اند. او می‌تواند شدت انسداد را نیز توضیح دهد. گاهی پزشک از درصد برای توصیف میزان انسداد استفاده می‌کند. پزشک می‌تواند در طول آنژیوگرافی آنژیوپلاستی انجام دهد و با قراردادن استنت داخل عروق کرونری بلافاصله جریان خون را بهبود دهد.

اگر نتایج غیرطبیعی باشند پزشک درمان‌های لازم را برای شما تجویز می‌کند. این درمان‌ها می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• آنژیوپلاستی یا استنت‌گذاری (فنرزنی قلبی)؛
• ایجاد تغییراتی در زندگی روزمره مانند افزایش فعالیت بدنی و تغییر رژیم غذایی؛
• جراحی بای‌پس عروق کرونری قلب (CABG)؛
• دارودرمانی.

همچنین می‌توانید برای تفسیر آنلاین نتایج آزمایش آنژیوگرافی با بهترین متخصصان دکتر ساینا مشورت کنید تا راهکارهای دقیق و متناسب با شرایط خود دریافت نمایید.

چه زمانی باید با پزشک خود تماس بگیرم؟

طبیعی است که در ناحیه‌ای که کاتتر در آن وارد شده کبودی و برآمدگی کوچکی ایجاد شود و برای مدتی درد داشته باشید ولی درصورت مشاهده هریک از موارد زیر در محل ورود کاتتر باید با پزشک خود تماس بگیرید:

• خون‌ریزی بیش‌ازحد؛
• کبودی جدید، تورم یا افزایش درد؛
• علائم عفونت مانند تغییر رنگ پوست یا خروج چرک (تغییر رنگ می‌تواند بسته به رنگ پوست شما به‌شکل سایه‌ای از رنگ قرمز، بنفش یا قهوه‌ای باشد).

درصورت بروز موارد زیر نیز با پزشک خود تماس بگیرید:

• درد قفسه سینه یا تنگی نفس؛
• علائم عفونت مانند تب؛
• تغییر دما یا رنگ پا یا دستی که برای آزمایش استفاده شده است؛
• ضعف یا بی‌حسی و مشکل در گردش خون در دست‌ها یا پاها.

اگر خون‌ریزی در ناحیه‌ای که کاتتر در آن قرار گرفته ادامه دارد و با فشار متوقف نمی‌شود، با ۱۱۵ تماس بگیرید. همچنین می‌توانید در سریع ترین زمان ممکن با ویزیت آنلاین با متخصص قلب و عروق در دکتر ساینا مشورت کنید و بدون اتلاف وقت راهنمایی‌های لازم را دریافت نمایید.

نقش ماده حاجب در تصویربرداری دقیق

ماده حاجب ماده‌ای رنگی است که موجب مشخص‌شدن جریان خون شریان‌ها در تصاویر اشعه ایکس می‌شود (این تصاویر آنژیوگرام نامیده می‌شوند). رگ‌های خونی در عکس‌های معمولی ایجادشده با اشعه ایکس به‌وضوح دیده نمی‌شوند، بنابراین ماده رنگی مخصوصی به نام ماده حاجب به رگ‌های موردنظر تزریق می‌شود. این ماده رنگی نیز مانند استخوان‌ها و سایر نواحی متراکم بدن اشعه ایکس را جذب می‌کند و هنگام عبور از رگ‌های خونی، آنها را برجسته و مشخص می‌کند.

اگر ماده حاجب از قسمتی از رگ خونی عبور نکند، یعنی در آن ناحیه انسداد یا تنگی وجود دارد. بنابراین ماده حاجب به پزشکان کمک می‌کند که میزان و کیفیت جریان خون در عروق کرونری را بررسی کنند و مشکلات احتمالی را تشخیص دهند.  

چه افرادی باید آنژیوگرافی انجام دهند؟

آزمایش آنژیوگرافی عروق کرونر برای بررسی هرگونه تغییر در جریان خون در داخل و اطراف قلب انجام می‌شود. این آزمایش اغلب درصورت مشکوک بودن به بیماری عروق کرونر قلب توصیه می‌شود. همچنین ممکن است برای بررسی علائم آنژین یا در حین یا بعد از حمله قلبی انجام شود.

پزشک می‌تواند از نتایج آزمایش برای انجام موارد زیر استفاده کند:

• شناسایی شریان مسدود یا تنگ شده؛
• تشخیص میزان کاهش جریان خون به قلب یا جریان خون خروجی از قلب؛
• تشخیص تجمع چربی، کلسترول و سایر مواد در دیواره شریان (تصلب شرایین)؛
• بررسی نتایج جراحی قلب قبلی.

ازآنجاکه این آزمایش مشکلات موجود در داخل قلب و عروق را نشان می‌دهد، می‌تواند به پزشک در تصمیم‌گیری درمورد بهترین درمان برای بیمار کمک کند.

معمولا متخصص قلب در موارد زیر آنژیوگرافی عروق کرونر را توصیه می‌کند:

• غیرطبیعی و نامنظم بودن نتایج تست ورزش یا نوار قلب (EKG)؛
• ابتلا به بیماری دریچه قلب یا نارسایی قلبی یا داشتن سابقه حمله قلبی؛
• آسیب به قفسه سینه؛
• بررسی احتمال ابتلا به بیماری عروق کرونر پیش از انجام جراحی قلب؛
• درد قفسه سینه (آنژین یا آنژین صدری) که به‌تازگی شروع شده یا به‌نوعی تغییر کرده است؛
• درد در قفسه سینه، فک، گردن یا بازو که آزمایش‌های دیگر علت آن را نشان نمی‌دهند؛
• ناراحتی غیرمعمول در قفسه سینه یا تنگی نفس در شرایطی که سایر آزمایش‌ها هیچ مشکلی را نشان نمی‌دهند؛
• مشکلات رگ‌های خونی؛
• تشخیص سایر بیماری‌ها مانند ضربان نامنظم قلب (آریتمی) یا بیماری‌های مادرزادی قلب.

معمولا تا زمانی که از آزمایش‌های غیرتهاجمی دیگری مانند الکتروکاردیوگرام، اکوکاردیوگرام یا تست ورزش برای بررسی قلب استفاده نشود آنژیوگرافی انجام نمی‌شود.

خطرات و عوارض احتمالی آنژیوگرافی

بهتر است که آنژیوگرافی را پزشکی انجام دهد که در این عمل تجربه زیادی دارد و مرتبا آن را انجام می‌دهد. در بیشتر موارد آنژیوگرافی آزمایشی بی‌خطر است ولی نسبت به سایر آزمایش‌های تصویربرداری، مانند سونوگرافی، تهاجمی‌تر است. به‌طورکلی در آنژیوگرافی عوارض جدی به‌ندرت ایجاد می‌شود.

خطرات آنژیوگرافی عروق کرونر شامل موارد زیر است:

• ضربان قلب غیرطبیعی (آریتمی)؛
• خون‌ریزی بیش‌ازحد؛
• واکنش آلرژیک به ماده حاجب یا داروی بیهوشی؛
• آسیب به رگ خونی؛
• لخته‌شدن خون؛
• تامپوناد قلبی (فشار بر قلب دراثر تجمع مایع در اطراف آن)؛
• حمله قلبی یا نیاز به جراحی بای‌پس؛
• آسیب‌دیدگی کلیه به‌دلیل استفاده از ماده حاجب؛
• فشارخون پایین؛
• درد، کبودی یا عفونت در محل ورود سوزن یا کاتتر به پوست؛
• سکته مغزی.

در افرادی که شرایط زیر را دارند احتمال بروز عوارض بیشتر است:

• سن بالای ۶۵ سال؛
• ابتلا به دیابت؛
• ابتلا به بیماری کلیوی.

مراقبت‌های قبل و بعد از آنژیوگرافی

گاهی اوقات آنژیوگرافی کرونری به‌صورت اورژانسی انجام می‌شود و زمانی برای آماده‌شدن وجود ندارد ولی اگر آزمایش از قبل برنامه‌ریزی شده باشد، می‌توانید اقدامات لازم برای آمادگی پیش از آزمایش را انجام دهید.  

در بسیاری از موارد از شما خواسته می‌شود که صبح روز آزمایش به بیمارستان مراجعه کنید و می‌توانید در همان روز آزمایش از بیمارستان مرخص شوید. پزشک برای آماده‌شدن برای آنژیوگرافی دستورالعمل‌های خاصی را به شما می‌دهد. او همچنین داروها و سابقه پزشکی‌تان را بررسی می‌کند. پزشکان معمولا قبل از آزمایش آنژیوگرافی کرونری از MRI ​​یا سی‌تی‌اسکن برای تشخیص مشکلات قلبی بیمار استفاده می‌کنند.

قبل از آنژیوگرافی

دستورالعمل‌های قبل از آنژیوگرافی معمولا شامل موارد زیر است:

• معمولا باید شش تا هشت ساعت قبل از آزمایش چیزی به‌جز آب  نخورید (ناشتا باشید). تیم مراقبت به شما می‌گوید که چه زمانی باید خوردن و آشامیدن را متوقف کنید.
• برای ایمنی شما پس از عمل اجازه رانندگی تا خانه را نخواهید داشت. از کسی بخواهید که شما را به خانه برساند. درصورت نیاز به ماندن در بیمارستان باید کسی کنارتان بماند، زیرا ممکن است که در ۲۴ ساعت اول بعد از آنژیوگرافی قلب، احساس سرگیجه یا سبکی سر داشته باشید.
• اگر به غذاهای دریایی حساسیت دارید، در گذشته به ماده حاجب یا بیهوشی واکنش آلرژیک داشته‌اید یا ممکن است باردار باشید، به پزشک خود اطلاع دهید.
• اگر داروهای ضدانعقاد، دیابت، ادرارآور یا سیلدنافیل (با نام‌های تجاری ویاگرا یا ریواتیو) مصرف می‌کنید، به پزشک خود اطلاع دهید. شاید لازم باشد که در روزهای قبل از آزمایش بعضی از داروهایتان را تغییر دهید یا مصرفشان را قطع کنید. (بدون مشورت با پزشک داروهایتان را قطع نکنید یا تغییر ندهید.)
• اگر مبتلا به دیابت هستید به پزشک خود اطلاع دهید. ممکن است قبل از آنژیوگرافی کرونری به انسولین یا داروی دیگری نیاز داشته باشید.

بعد از آنژیوگرافی

پس از آنژیوگرافی یکی از کادر درمان محل خروج کاتتر را فشار می‌دهد تا از خون‌ریزی جلوگیری کند. اگر کاتتر در کشاله ران وارد شده باشد، تا چند ساعت پس از آزمایش باید به پشت دراز بکشید. این کار در جلوگیری از خون‌ریزی مؤثر است.

آنژیوگرافی کرونری معمولا ۳۰ تا ۵۰ دقیقه طول می‌کشد. زمان لازم برای این آزمایش به این بستگی دارد که آیا سایر آزمایش‌ها یا درمان‌های قلبی مانند استنت‌گذاری نیز هم‌زمان با آن انجام می‌شوند یا خیر. آنژیوگرافی معمولا عملی یک‌روزه است یعنی می‌توانید پس از بهبودی به خانه بروید ولی اگر عمل پیچیده باشد یا بعدازظهر انجام شده باشد، احتمالا باید شب را در بیمارستان بمانید.

برای بهبود سریع‌تر و جلوگیری از عوارض آنژیوگرافی نکات زیر را رعایت کنید:

• آب زیادی بنوشید تا ماده حاجب سریع‌تر از بدنتان دفع شود.
• استراحت کنید و تا چند روز از ورزش شدید و بلندکردن اجسام سنگین خودداری کنید.
• از استعمال دخانیات و مصرف الکل پرهیز کنید.
• ازآنجاکه بیهوشی داشته‌اید، نباید رانندگی کنید، با ماشین‌آلات کار کنید یا فورا تصمیمات مهمی بگیرید.
• بعد از ۲۴ ساعت بانداژ را بردارید. اگر ترشح کمی وجود دارد، به‌مدت ۱۲ ساعت دیگر بانداژ جدیدی بگذارید.
• تا دو روز رابطه جنسی نداشته باشید و ورزش سنگینی انجام ندهید.
• از پزشک خود بپرسید که چه زمانی می‌توانید حمام کنید و دوش بگیرید. معمولا دست‌کم تا سه روز پس از آنژیوگرافی نباید حمام کنید یا به استخر بروید.
• تا سه روز بعد از آزمایش در نزدیکی محل سوراخ شدن از لوسیون استفاده نکنید.
• داروهایتان را طبق تجویز پزشک مصرف کنید.
• یک هفته پس از آزمایش به پزشک قلب خود مراجعه کنید.

کادر درمان به شما می‌گوید که چه زمانی می‌توانید کار و فعالیت‌های روزانه‌تان را از سر بگیرید.

آیا آنژیوگرافی دردناک است؟

به‌طورکلی آنژیوگرافی عروق کرونر عمل دردناکی نیست. ممکن است در موارد زیر دردی خفیف و موقتی را احساس کنید:

• واردکردن سوزن سرم برای تزریق آرام‌بخش؛
• تزریق داروی بی‌حسی موضعی.

در طول عمل نباید دراثر ورود کاتتر و حرکت آن در رگ‌های خونی دردی را احساس کنید. پس از عمل ممکن است که در محل‌های ورود سوزن سرم و کاتتر درد داشته باشید ولی این درد باید پس از حدود یک هفته برطرف شود. اگر در هر بخشی از عمل آنژیوگرافی درد شدیدی را احساس کردید، فورا به پزشک اطلاع دهید.

سؤالات متداول