لکنت زبان در کودکان؛ علت‌ها، نشانه‌ها و روش‌های درمان مؤثر در خانه و درمانگاه
لکنت زبان کودکان برای هر والدی نگران‌کننده است، ولی همیشه خطرناک نیست. ممکن است بعداز شناخت کامل و تمرین‌و‌تکرار کلمات جدید، تکرار و کشیدن حروف خودبه‌خود از بین برود و گفتار کودک در بزرگ‌سالی بی‌عیب باشد. براساس آمار منابع معتبر، ۷۵ تا ۸۰ درصد کودکانی که در برهه‌ای دچار لکنت می‌شوند، به‌مرور زمان بهبود پیدا می‌کنند. در این راهنما درباره لکنت زبان در کودکان و علت لکنت زبان در کودکی حرف می‌زنیم و راه‌های درمان پزشکی و خانگی آن را بیان می‌کنیم.
لکنت زبان چیست و چگونه در کودکان بروز می‌کند؟
لکنت زبان اختلالی در هماهنگی عصبی و عضلانی گفتار است که باعث وقفه در جریان طبیعی کلمات می‌شود. در این حالت، کودک به‌مدت چند ثانیه نمی‌تواند این عضلات را کنترل کند و همین مسئله موجب مکث، گیرکردن روی کلمات و تولید آواهای ناخواسته می‌شود. لکنت زبان کودکان با ایجاد وقفه‌های پیاپی، ریتم روان گفتار را برهم می‌زند و جریان طبیعی صحبت‌کردن را مختل می‌کند. افراد مبتلا به لکنت دقیقا می‌دانند چه می‌خواهند بگویند و فقط در بیان دچار مشکل‌اند.
لکنت زبان در کودکی از ۲ تا ۵سالگی (هم‌زمان با گسترش مهارت‌های گفتاری و زبانی) ظاهر می‌شود. بچه‌ها در این سن‌و‌سال کم‌کم شروع به ترکیب واژه‌ها و ساخت جملات طولانی می‌کنند و ممکن است با واژه‌ای نا‌آشنا روبه‌رو شوند که نحوه صحیح بیانش را نمی‌دانند؛ بنابراین مکث می‌کنند، صداها را می‌کشند یا حروف را تکرار می‌کنند.
نشانه‌های لکنت زبان در کودکان
لکنت می‌تواند کاملا ناگهانی یا به‌تدریج وارد شود و به‌مرور زمان بهتر یا بدتر شود. در طول دورۀ ابتلا، شدت وخامت این اختلال روزبه‌روز و ماه‌به‌ماه تغییر می‌کند و معمولا ثابت نیست. علائم اولیه در کودکان پیش‌دبستانی و سایر بچه‌ها عبارتاند از:
- تکرار صداها، هجاها یا کلمات؛
- مشکل در شروع کلمه، عبارت یا جمله؛
- تلاش بیش‌ازحد برای حرف زدن؛
- کشیدن حروف یا صداها؛
- مکث کوتاه و غیرضروری بین کلمات؛
- اضافه کردن صداهایی مثل «اممم» قبل از کلمه؛
- حرکات صورت و بدن هنگام حرف زدن (پلک‌زدن سریع، مشت گره کردن، لرزش لب‌ها، تیک صورت، تکان‌های سر)؛
- تغییر کلمات برای دورزدن لکنت؛
- تنش صوتی و تغییر زیر و بم صدا؛
- اضطراب یا اجتناب از موقعیت‌های گفت‌وگو؛
- دشواری در برقراری ارتباط مؤثر.
انواع لکنت زبان در کودکان
فارغ از علت لکنت زبان در کودکی، این اختلال گفتاری سه نوع مختلف دارد که ممکن است کودک شما دچار یک، دو یا هر سه نوع باشد.
لکنت با تکرار حروف و صداها
این نوع لکنت باعث می‌شود کودک یک تک‌صدا، بخشی از یک کلمه یا کل کلمه را تکرار کند. برای مثال:
- مَ مَ مَ مَن غذا می‌خوام.
- من من من غذا می‌خوام.
- من غذا می‌خوا می‌خوا می‌خوام.
- مَن غذا مَن غذا مَن غذا می‌خوام.
لکنت با کشیدن صداها
این نوع لکنت باعث می‌شود کودک یک صدا را بیش‌از‌اندازه بکشد. برای مثال:
- مَــــــــــــــــــن غذا می‌خوام.
لکنت با ایست کامل
این نوع لکنت با وقفه و ایست کامل موقع بیان کلمات همراه است. کودک وسط حرف‌زدن برای تولید آوا تقلا می‌کند اما صدایی از او شنیده نمی‌شود. برای مثال:
- من (وقفه طولانی) غذا می‌خوام.
شدت لکنت زبان در کودکان
دفعات لکنت زبان کودکان و شدت وخامت علائم ثابت نیست. بعضی از بچه‌ها در طول روز فقط چند بار لکنت می‌گیرند و بعضی دیگر تقریبا برای بیان تمام کلمات به این چالش برمی‌خورند. جالب‌تر اینکه شدت علائم لکنت روزبه‌روز، هفته‌به‌هفته و ماه‌به‌ماه تغییر می‌کند. مثلا ممکن است یکی‌دو هفته خبری از این اختلال گفتاری نباشد و مدتی بعد، دوباره ظاهر شود.
برخی از والدین معتقدند علائم لکنت نسبت به موقعیت و احساسات کودک تغییر می‌کند؛ مثلا وقتی هیجان‌زده، خسته یا عصبانی هستند، عجله دارند، باید تلفنی یا مقابل جمعیت حرف بزنند، بیشتر دچار لکنت می‌شوند، درحالی‌که وقتی ذهنشان آرام است، مثلا وقتی با خود حرف می‌زنند یا همراه کسی آواز می‌خوانند، کمتر لکنت می‌گیرند.
چه عواملی باعث لکنت زبان می‌شوند؟
علت دقیق لکنت زبان در کودکی ناشناخته است اما قطعا ریشه عصبی دارد و نقص بخش‌های کنترل زبان و پردازش گفتار مغز خبر می‌دهد. این اختلال نه به‌خاطر اضطراب، استرس، هیجان و خستگی می‌افتد، نه از دیگران آموخته و کپی‌برداری می‌شود. علت لکنت زبان در کودکی را می‌توان یکی از این ۳ عامل دانست:
- رشد؛
- اعصاب؛
- شناخت.
لکنت زبان رشدی
این نوع لکنت زبان در کودکان خردسال رخ می‌دهد و در سال‌های پیش‌دبستانی، زمانی که کودکان همچنان درحال یادگیری صداهای گفتاری و مهارت‌های زبانی هستند، بروز پیدا می‌کند. علل احتمالی لکنت زبان رشدی عبارتاند از:
- مشکلات کنترل حرکتی گفتار مثل ناتوانی در زمان‌بندی و هماهنگی حسی و حرکتی؛
- ژنتیک و تغییر ژن‌های منتقل شده از والدین به فرزندان؛
- تغییرات ساختاری و عملکردی مغز و آهستگی سرعت رشد زبانی؛
- توانایی‌های زبانی و تفاوت‌های رشد شناختی؛
- سبک‌های گفتاری و تعاملی والدین و اطرافیان مثل عادت به تندگویی، وقفه‌های مکرر، انتقادها و کمال‌گرایی.
لکنت زبان عصبی اکتسابی
بعضی از کودکان در ابتدای رشد مشکل لکنت ندارند و بعدها به‌دلیل آسیب‌های مغزی و عصبی به آن دچار می‌شوند. این آسیب می‌تواند ناشی از یک ضربه به سر، سکته مغزی یا بیماری خاصی باشد که ارتباط بین مغز، اعصاب و عضلات درگیر در گفتار را مختل کند. تابه‌حال کودکان بسیاری به‌دلیل روتاویروس و آنسفالیت و بزرگ‌سالان بسیاری به‌خاطر سکته و آسیب‌های مغزی تروماتیک دچار لکنت شده‌اند.
لکنت زبان روان‌شناختی
لکنت زبان کودکان و بزرگ‌سالان می‌تواند به‌ناگهان و بعداز یک آسیب عاطفی جدی اتفاق بیفتد. استرس شدید، شوک عاطفی و ضربه روحی بعداز رویدادهای استرس‌زا و آسیب‌زا می‌توانند علت بروز این اختلال گفتاری باشند.
درمان‌های کلینیکی لکنت زبان کودکان
متخصص باتجربه می‌تواند روانی گفتار کودک را بهبود ببخشد، توان برقراری ارتباط مؤثر را به او بدهد و با درمان کامل لکنت، او را به جامعه بازگرداند. روش‌های کلینیکی درمان لکنت زبان در کودکان را در ادامه نام می‌بریم.
۱. گفتاردرمانی
گفتاردرمانی شامل تکنیک‌های تمرکز بر گفتار است. در جلسات گفتاردرمانی پزشک روی نفس‌گرفتن، آرام‌سازی عضلات، مکث و تأمل، تغییر افکار و یک‌سری تمرین‌های کلامی کار می‌کند تا لکنت را با حرف‌زدن شمرده و فکرشده، کنترل کند. همچنین اصلاح و بهبود احساسات کودک به ارتباط‌گرفتن در دستور کار جلسات گفتاردرمانی است. تکنیک‌های گفتاردرمانی به نوع علائم و شدت لکنت زبان کودکان بستگی دارند و طول درمان نیز متغیر خواهد بود.
۲. استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی
برای بهبود روانی گفتار کودک می‌توان از دستگاه‌های الکترونیکی کوچک و قابل‌حمل کمک گرفت. اساس کار این دستگاه‌ها ارائه بازخورد صوتی یا عصبی است تا هماهنگی گفتار و کنترل جریان کلمات افزایش یابد، برای مثال:
- دستگاه بازخورد شنیداری تأخیری (DAF): صدای کودک را با تأخیر به گوشش می‌رساند تا آهسته‌تر و با کنترل بیشتری صحبت کند.
- دستگاه تغییریافته فرکانس (FAF): زیروبم صدای فرد را تغییر می‌دهد تا متفاوت به نظر برسد و به‌نوعی با ایجاد بازخورد صوتی، کنترل گفتار بهتری به او بدهد.
- دستگاه نوروفیدبک: فعالیت‌های مغزی و عضلات مرتبط با گفتار را اندازه‌گیری و بازخورد می‌دهد تا فرد نسبت به عملکرد ماهیچه‌ها آگاه شده و کنترل‌شده‌تر حرف بزند.
- دستگاه تحریک الکتریکی مغز (tDCS): از پالس‌های ضعیف برای تحریک مغز و فعالیت‌های عصبی مرتبط با گفتار استفاده می‌کند. این روش هنوز در کودکان به‌طور رسمی تأیید نشده و عمدتاً در پژوهش‌های بالینی بررسی می‌شود.
۳. رفتاردرمانی شناختی (CBT)
روان‌درمانی CBT درمانی تأثیرگذار برای شناسایی و تغییر افکار محرک لکنت است. در جلسات CBT فرد یاد می‌گیرد افکار و باورهای منفی درباره لکنت را دور بریزد، علت این ناروانی را درک کند و با خلاصی از استرس، اضطراب و کمبود عزت‌نفس، قدرتمندانه با لکنت مقابله کند.
نقش والدین و مربی در بهبود گفتار کودک
درمان لکنت زمان می‌برد و چوب جادوی خاصی برایش وجود ندارد. موفقیت در این مسیر مستلزم همکاری و صبر فراوان اطرافیان است. کودکان مبتلا به لکنت به حمایت، تشویق و پذیرش والدین و مربیان خود نیاز دارند و نقش این افراد در بهبود گفتار کودک، پر از بایدها و نبایدهاست. در ادامه از این بایدها و نبایدها حرف می‌زنیم.
درمان‌های خانگی لکنت زبان کودکان: بایدها!
- عجله را کنار بگذارید و آهسته و منقطع صحبت کنید. مکث‌های پی‌در‌پی ذهن کودک را آرام نگه می‌دارند.
- شنونده خوبی باشید. وقتی فرزندتان درحال صحبت‌کردن است، سراپا گوش شوید.
- با واکنش‌های مثبت مثل سرتکان‌دادن یا ارتباط چشمی، اشتیاق کودک به حرف‌زدن را تقویت کنید.
- قانون نوبتی حرف‌زدن را رعایت کنید تا کل اعضای خانواده به‌نوبت و در آرامش حرف بزنند.
- از مهارت‌ها، اخلاق خوب و موفقیت‌ها تعریف‌و‌تمجید کنید و به کودک اعتمادبهنفس بدهید.
- اگر فرزند دیگری در خانه دارید که لکنت ندارد، پاداش‌ها و تنبیه‌های مشابهی برای هر دو در نظر بگیرید.
- راه‌هایی برای برقراری ارتباط با دیگران بدون نیاز به حرف‌زدن به او بیاموزید.
- صبورانه اجازه دهید فرزندتان افکار و جملاتش را بیابد و صحبتش را تمام کند.
- به مفهوم جملات کودک توجه کنید، نه نحوۀ بیان آنها.
درمان‌های خانگی لکنت زبان کودکان: نبایدها!
- از کودک لکنت‌دار نخواهید همیشه درست و بی‌نقص حرف بزند.
- میان کلامش نپرید و واژۀ درست را نگویید. حتی توصیه‌هایی مثل «آرام‌تر حرف بزن» یا «عجله نکن» وسط حرف‌زدن کودک جایز نیست.
- وقتی هیچ میلی به صحبت با صدای بلند یا روخوانی بلندبلند کتاب ندارد، مجبورش نکنید.
- با لحن هشدار‌آمیز توصیه نکنید قبل‌از حرف‌زدن فکر کند.
- اگر دچار لکنت شد، نگهتان را برنگردانید و خود را ناراحت نشان ندهید.
- کودک را در موقعیت‌های استرس‌زا قرار ندهید. مثلا نخواهید برای مادربزرگش از درس و مدرسه بگوید!
- موقع حرف‌زدن کودک نگاهتان به درودیوار نباشد! تلویزیون را خاموش و عوامل حواس‌پرتی را حذف کنید.
- با پرسیدن سؤال‌های پی‌در‌پی کودک را گیج نکنید.
عوارض و عواقب لکنت زبان در کودکان
لکنت زبان کودکان به‌طور معمول اختلالی ناخوشایند است و حتی اگر خودبه‌خود درمان شود، در صورت عدم حمایت و درمان مناسب، می‌تواند آسیب‌های روانی قابل توجهی به همراه داشته باشد. این آسیب‌ها ممکن است مقطعی یا تروماتیک و ادامه‌دار باشند.
واکنش تمسخرآمیز، آزاردهنده و زورگویانه هم‌مدرسه‌ای‌ها می‌تواند باعث حس ناامیدی، خجالت‌زدگی، دوری از مشارکت در بحث‌های کلاسی و افت عملکرد تحصیلی شود. همچنین در سنین نوجوانی، لکنت عامل اضطراب، کاهش اعتمادبهنفس و آسیب به عزت‌نفس این بچه‌هاست. این افراد ممکن است با ترس، شرم، افسردگی، درماندگی و خشم بزرگ شوند و بعدها در محیط‌های اجتماعی، آموزشی و شغلی با چالش مواجه شوند.
برای کاهش آسیب‌ها و عوارض این اختلال، ضروری است والدین و مربیان به‌دنبال کمک تخصصی باشند.
چه زمانی مراجعه به گفتاردرمانگر لازم است؟
علائم زیر زنگ هشدار مراجعه به آسیب‌شناس گفتار و زبان هستند:
- علائم لکنت زبان کودکان بیش‌از ۶ ماه ادامه‌دار باشند؛
- کودک در طول روز چند بار دچار لکنت شود؛
- علائم لکنت با دیگر مشکلات گفتاری و یا زبانی همراه شوند؛
- کودک هنگام حرف‌زدن عضلاتش را منقبض کند و به‌وضوح تقلا کند؛
- لکنت جلوی برقراری ارتباط مؤثر کودک در مدرسه و اجتماع را بگیرد؛
- لکنت باعث احساس اضطراب، ترس و اجتناب از موقعیت‌های مختلف شود؛
- کودک از گفتن برخی کلمات یا هجاها اجتناب کند.
کلام آخر دکترساینا
لکنت هیچ تأثیر ناخوشایندی بر رشد جسمی کودک دلبندتان ندارد و معمولا خودبه‌خود درمان می‌شود؛ با‌این‌حال اثرات روانی آن به‌قدری آسیب‌زننده و پرشمارند که نباید درمانش را به شانس سپرد. کودکان لکنت‌دار مسیر موفقیت سخت‌تری پیش‌رو دارند که فقط با حمایت و راهنمایی می‌توانند آن را طی کنند. برای آنکه فرزند دلبندتان در آینده مشکلی در برقراری ارتباط نداشته و کیفیت زندگی مطلوب داشته باشد، صبور باشید، حمایت کنید، اعتمادبهنفس دهید و از یک درمانگر متخصص کمک بخواهید. در سامانه سلامت دکترساینا ده‌ها متخصص باتجربه آماده مشاوره گفتاردرمانی و کمک به فرزند دلبند شما هستند. همین حالا وارد این سامانه شوید و مشاوره صوتی و تصویری با بهترین گفتاردرمانگران کشور را آغاز کنید.
سؤالات متداول
۱. آیا لکنت زبان با بزرگ شدن از بین می‌رود؟
در اکثر موارد بله. لکنت زبان اتفاقی رایج در شروع صحبت‌کردن و زمانی‌ست که کودک هنوز از‌نظر گفتاری و زبانی به‌قدر کافی بالغ و توانمند نیست. بنابراین به‌محض آنکه ساختار مغز کودک آماده شود، لکنت نیز خودبه‌خود از بین می‌رود. اما این موضوع همیشه صادق نیست و برخی از آنها تا بزرگ‌سالی با این اختلال زندگی می‌کنند.
۲. آیا ترس یا شوک باعث لکنت می‌شود؟
بله. تجربه‌های آسیب‌زا مثل یک شوک ناگهانی و شدید (در برخی موارد) می‌توانند باعث‌و‌بانی لکنت باشند. این نوع لکنت با لکنت زبان رشدی که در اوایل کودکی ظاهر می‌شود، متفاوت است و آن‌قدرها شایع نیست.
۳. آیا گفتاردرمانی در سنین بالا هم مؤثر است؟
بهترین زمان پیگیری و درمان این اختلال گفتاری در دوران کودی است، با‌این‌حال از‌آنجا‌که مغز در هر سن‌و‌سالی قابلیت ترمیم و بازسازی دارد، گفتاردرمانی در سنین بالا نیز اثرات مفید و مؤثر خواهد داشت.
اطلاعات این مقاله صرفاً برای افزایش آگاهی شماست. به‌هیچ‌عنوان بدون مشورت با پزشک اقدام به خوددرمانی نکنید.
