بازی‌درمانی برای کودکان: راهی موثر برای درمان اختلالات رفتاری و شناختی

بازی‌درمانی نوعی روان‌درمانی است که برای درمان کودکان به‌ کار می‌رود تا به آنها در کنارآمدن با مشکلات عاطفی و روانی کمک کند. این روش به کودکان کمک می‌کند تا از طریق علاقه طبیعی‌شان به بازی، افکار و احساساتشان را بیان کنند و دنیای اطراف را بهتر بشناسند. بازی‌درمانی می‌تواند شامل بازی با اسباب‌بازی‌ها، نقش‌آفرینی و انجام بازی‌های مختلف باشد. بازی‌درمانی همچنین می‌تواند برای کودکان بیش‌فعال، خجالتی، مضطرب، کودکان کم‌توان ذهنی و کودکان مبتلا به اوتیسم مفید باشد. در این مقاله توضیح می‌دهیم که بازی‌درمانی چگونه به درک وضعیت سلامت روانی و عاطفی کودکان و تقویت آن کمک می‌کند. همچنین درباره تأثیر بازی‌درمانی در درمان انواع اختلالات و مشکلات رفتاری کودکان صحبت می‌کنیم.

بازی درمانی چیست و چگونه به کودکان کمک می‌کند؟

تصور کنید در دنیایی زندگی می‌کنید که در آن، کلمات ابزار اصلی ارتباط نیستند. برای کودکان نوپا، این دقیقا واقعیت زندگی است. آنها احساسات، افکار و تجربیات‌شان را از طریق حرکات، واکنش‌ها و مهم‌تر از همه، بازی بیان می‌کنند. بازی‌درمانی از همین روش طبیعی برای ارتباط بهره می‌برد و به کودک کمک می‌کند چیزهایی را بگوید که هنوز نمی‌تواند به زبان بیاورد.

بازی‌درمانی می‌تواند در درمان اختلالات روانی یا مشکلات رفتاری مؤثر باشد. همچنین این روش می‌تواند به‌عنوان ابزاری حمایتی برای افرادی با تفاوت‌های رشدی‌-‌عصبی مانند اوتیسم و اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) مورد استفاده قرار گیرد. در این مسیر، درمانگران با تخصص‌های مختلف به کودک کمک می‌کنند، ازجمله مددکاران اجتماعی، مشاوران و روان‌شناسان. 

اگرچه بازی درمانی اغلب برای کودکان استفاده می‌شود، گاهی از این روش برای برقراری ارتباط با نوجوانان و بزرگسالان نیز استفاده می‌شود.

تعریف بازی درمانی و کاربرد آن در روانشناسی کودکان

بازی‌درمانی یک روش روان‌درمانی است. این رویکرد بر این باور استوار است که کودکان به‌صورت ناخودآگاه از طریق بازی ارتباط برقرار می‌کنند؛ یعنی بدون آن‌که متوجه باشند، در حین بازی، اطلاعاتی درباره احساسات و درونیات خود را بروز می‌دهند. این امر به درمانگر درک بهتری از وضعیت عاطفی کودکان می‌دهد. در این روش، درمانگر آموزش‌دیده، هنگام بازی کودک را زیر نظر می‌گیرد و روند بازی را مطابق با علایق و رفتارهای کودک پیش می‌برد.

به‌علاوه مشارکت در فعالیتی مشترک میان درمانگر و کودک، زمینه‌ای برای ایجاد اعتماد متقابل و شکل‌گیری رابطه مناسب برای درمان فراهم می‌کند؛ نکته‌ای که به‌ویژه برای کودکانی که به غریبه‌ها اعتماد ندارند، اهمیت زیادی دارد.

چرا بازی درمانی برای کودکان ضروری است؟

بازی در هر سنی برای ما شادی‌آور است و نقشی اساسی در شادی انسان دارد. بازی استرس و بی‌حوصلگی را کاهش می‌دهد، امکان ارتباط با دیگران را فراهم می‌کند و جرقه‌ای برای تفکر خلاق و کاوشگری است. اما برای کودکان، بازی چیزی فراتر از تفریح است؛ بازی زبان اصلی آنها برای برقراری ارتباط است.

گاهی احساسات کودک فراتر از چیزی است که بتواند با کلمات بیان کند. در این شرایط، بازی‌درمانگر با استفاده از اسباب‌بازی‌ها و ابزارهای مناسب، از بازی، روش طبیعی کودک برای یادگیری و شناخت خود و اطرافیانش استفاده می‌کند. این رویکرد به کودک اجازه می‌دهد احساسات و افکار خود را به شیوه‌ای بیان کند که متناسب با مرحله رشد اجتماعی، عاطفی و شناختی اوست. 

واقعیت این است که چه با حضور درمانگر و چه بدون او، کودکان به‌طور طبیعی از طریق بازی با دیگران ارتباط برقرار می‌کنند، حتی اگر این موضوع به چشم نیاید. مثلاً، کودکی که با خشونت با اسباب‌بازی‌هایش بازی می‌کند، ممکن است در حال بازنمایی یک موقعیت خشونت‌آمیز باشد که قبلاً شاهد آن بوده است.

برخی از مهم‌ترین فواید بازی درمانی عبارت‌اند از:

• امکان بیان احساسات بدون نیاز به زبان گفتاری: بازی‌درمانی به کودکانی که در بیان کلامی احساسات خود مشکل دارند، این فرصت را می‌دهد که از طریق فعالیت‌های خلاقانه مانند نقاشی یا بازی با عروسک، نیازها و افکارشان را بیان کنند.
• ایجاد فضای امن و طبیعی برای کودک: برخلاف روش‌های سنتی روان‌درمانی، بازی‌درمانی محیطی فراهم می‌کند که کودک می‌تواند بدون اضطراب و اجبار، خود واقعی‌اش باشد.
• قرار گرفتن کودک در مرکز روند درمان: در بازی‌درمانی مؤثر، کودک می‌تواند اسباب‌بازی‌ها و فعالیت‌هایی را انتخاب کند که با آنها احساس راحتی بیشتری دارد و روند درمان را با سرعت دلخواه خود پیش ببرد.
• افزایش آگاهی عاطفی: این روش به کودکان کمک می‌کند احساسات‌شان را بشناسند و بهتر درک کنند، به‌ویژه اگر پیش از این در تشخیص و بیان عواطف خود مشکل داشته‌اند.
• تقویت مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی: بازی‌درمانی برای کودکان خجالتی مفید است. طی چند جلسه، کودکانی که در ابتدا حتی صحبت نمی‌کردند، ممکن است به‌تدریج شروع به بیان کلمات و جملات کنند و تعاملات اجتماعی بهتری داشته باشند.

در مجموع، بازی‌درمانی یکی از مؤثرترین ابزارها برای درک دنیای درونی کودک و کمک به رشد عاطفی و رفتاری اوست، حتی اگر در نگاه اول تنها به‌عنوان «بازی» دیده شود.برای ارزیابی دقیق‌تر رفتار و احساسات کودک، می‌توانید از مشاوره آنلاین با روانشناس کودک استفاده کنید.

رویکردها و تکنیک‌های بازی درمانی

بازی‌درمانی مجموعه‌ای متنوع از روش‌ها و تکنیک‌ها را در بر می‌گیرد که هرکدام با هدف پاسخ‌گویی به نیازها و مراحل رشد منحصربه‌فرد کودکان طراحی شده‌اند. این رویکردها به‌طور کلی در سه دسته جای می‌گیرند.

• بازی‌درمانی هدایت‌شده: در این روش، درمانگر نقش فعالی دارد و کودک را از طریق فعالیت‌های بازی هدایت‌شده راهنمایی می‌کند تا به بیان احساسات خود بپردازد. معمولاً درمانگر دستورالعمل‌های مشخصی ارائه می‌دهد و روند بازی را به‌صورت مستقیم زیر نظر دارد.
• بازی‌درمانی غیرهدایت‌شده: در این روش، محیط بازی کمتر تحت کنترل درمانگر است. کودک آزاد است تا هر فعالیتی را که دوست دارد انتخاب کند و بدون دخالت زیاد درمانگر، احساسات و افکار خود را از طریق بازی بیان کند.
• روان‌درمانی تنظیم‌محور برای کودکان (RFP-C): یک رویکرد مبتنی بر شواهد در بازی درمانی است که برای کودکان ۵ تا ۱۲ ساله با مشکلات رفتاری مخرب، از جمله اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)، طراحی شده است. در روش RFP-C از بازی برای درک معنای رفتارهای مخرب کودک ازجمله پرخاشگری استفاده می‌شود. هدف بازی درمانی در کودکان پرخاشگر افزایش توانایی کودک در تحمل احساسات دردناکی است که بیان آنها برایش دشوار است.

تأثیر بازی‌درمانی بر اختلالات مختلف کودکان

بازی‌درمانی روشی مؤثر برای درمان کودکان است، به‌ویژه زمانی که مهارت‌های کلامی لازم برای بیان احساسات خود را ندارند یا در برقراری ارتباط به شیوه‌ای مثبت و سالم مشکل دارند. 

بازی‌درمانی همچنین می‌تواند در قالب مداخله حمایتی به افرادی با تفاوت‌های عصبی‌ـ‌رشدی کمک کند. این گروه می‌تواند این افراد را در بر بگیرد:

• مبتلایان به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی؛
• کودکانی با اختلال طیف اوتیسم؛
• کودکانی با ناتوانی‌های یادگیری؛
• افراد با اختلالات ارتباطی یا زبانی؛
• کودکانی با تاخیرهای رشدی یا مشکلات در هماهنگی حرکتی.

در این موارد، بازی‌درمانی به کودک کمک می‌کند تا مهارت‌های اجتماعی، ارتباطی و تنظیم هیجانی را در محیطی امن و متناسب با سطح رشدی خود تقویت کند. به‌عبارتی، بازی‌درمانی این اختلالات را درمان نمی‌کند، بلکه به‌عنوان یک حمایت عاطفی عمل می‌کند و مهارت‌هایی را به کودک می‌آموزد که به او در یادگیری، برقراری ارتباط و اجتماعی شدن کمک می‌کند. این روش به کودکان کمک می‌کند تا بهتر با چالش‌های درونی و محیطی کنار بیایند و مسیر رشد روانی و رفتاری سالم‌تری را طی کنند.

بازی درمانی برای کودکان بیش فعال

اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) یکی از رایج‌ترین اختلالات عصبی‌ـ‌رشدی در کودکان است؛ اختلالی که در زبان رایج به نام بیش‌فعالی شناخته می‌شود. بازی درمانی برای کودکان بیش فعال معمولاً شامل ترکیبی از تکنیک‌های مختلف است و به آنها کمک می‌کند تا مهارت‌های سازگارانه‌تری برای مقابله با چالش‌ها بیاموزند؛ آن هم نه فقط از طریق آموزش مستقیم، بلکه با تجربه‌کردن در حین بازی.

حتی در سال‌های نوجوانی، افراد مبتلا به ADHD می‌توانند از بازی‌درمانی برای بیان افکار خود و ایجاد ارتباط مؤثر با دیگران کمک بگیرند. بنا بر پژوهش‌ها، بازی درمانی شناختی می‌تواند به‌طور چشمگیری در کاهش اضطراب و پرخاشگری در کودک مبتلا به ADHD که سابقه سوءاستفاده جسمی داشته، مؤثر باشد.

برای بازی‌درمانی در کودکان بیش فعال مجموعه‌ای از تکنیک‌ها در جهت تقویت مهارت‌های ضروری زندگی استفاده می‌کنند. برخی از مؤثرترین روش‌ها عبارت‌اند از:

• درمان با سینی شن: خلاقیت را تقویت می‌کند، تمرکز را افزایش می‌دهد و فرصت مناسبی برای مواجهه با چالش‌ها متناسب با سرعت و توان کودک فراهم می‌کند.
• هنر‌درمانی: کارهای هنری مانند نقاشی و مجسمه‌سازی به کودکان در تنظیم احساسات، کنترل تکانه‌ها و افزایش خودآگاهی، ذهن‌آگاهی و صبر کمک می‌کند.
• نمایش‌درمانی و نقش‌آفرینی: با تجربه‌کردن موقعیت‌های واقعی زندگی در محیطی کنترل‌شده، این تکنیک به بهبود کنترل تکانه، افزایش آگاهی اجتماعی و تقویت مهارت‌های حل مسئله کودک کمک می‌کند.
• بازی‌های حرکتی: به کودکان کمک می‌کنند تا آگاهی بدنی و تمرکز خود را افزایش دهند و انرژی‌شان را به‌صورت سازنده هدایت کنند. 
• بازی‌های رومیزی و بازی‌های ساختارمند: به کودکان رعایت قوانین، صبر، نوبت‌گیری و برنامه‌ریزی را می‌آموزند و آنها را تشویق می‌کند تا پیامدها را پیش‌بینی و هنگام رقابت، احساسات خود را کنترل کنند؛ عواملی که برای تقویت عملکرد اجرایی بسیار مهم هستند. 

معمولا برای افزایش تاثیر بازی‌درمانی بر کودکان بیش فعال درمانگر بسته به سن و شرایط ذهنی کودک ترکیبی از این بازی‌ها را توصیه می‌کند.

بازی درمانی برای کودکان اوتیسم

بازی‌درمانی رویکردی بسیار مؤثر برای بهبود کیفیت زندگی کودکان و نوجوانان دارای اختلال طیف اوتیسم است. بازی درمانی برای کودکان اوتیسم مزایای متعددی دارد؛ ازجمله:

• افزایش مهارت‌های اجتماعی؛
• بهبود کنترل هیجانی؛
• کاهش احساسات منفی؛
• افزایش بیان کلامی؛
• ارتقاء فعالیت‌های گفتاری؛
• تقویت ارتباطات بین‌فردی؛
• افزایش مهارت‌های مقابله‌ای و سازگاری.

هرچند بازی درمانی کودکان اوتیسم را در برقراری ارتباط و بیان احساسات کمک می‌کند، برخی ویژگی‌های خاص این کودکان ممکن است در روند بازی‌درمانی چالش‌هایی ایجاد کند. مثلاً، آنها ممکن است به دلیل ضعف در توجه اشتراکی (زمانی اتفاق می‌افتد که دو نفر یا بیشتر به یک چیز نگاه، به آن اشاره یا درباره‌اش با هم صحبت می‌کنند) نتوانند پیوندهای عاطفی عمیق با درمانگر برقرار کنند. همچنین ممکن است کودک فقط به یک اسباب‌بازی یا بازی خاص علاقه نشان دهد و از تعامل با گزینه‌های دیگر خودداری کند. در چنین شرایطی، همانند دیگر شیوه‌های درمانی، تداوم توجه مثبت و بی‌قیدو‌شرط درمانگر نقشی کلیدی در افزایش تاثیر بازی درمانی بر کودکان اوتیسم دارد.

بازی درمانی برای کودکان پرخاشگر

در پژوهشی در سال ۲۰۰۹ درباره اثربخشی بازی درمانی برای کودکان پرخاشگر، مشخص شد رفتارهای پرخاشگرانه کودکانی که در جلسات بازی‌درمانی شرکت کرده بودند، در مقایسه با گروهی که شرکت نکرده بودند، به‌طور چشم‌گیری کاهش یافته است.

بازی درمانی برای کودکان پرخاشگر دارای اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD) هم سودمند است. اختلال ODD وضعیتی است که در آن کودک به‌طور مداوم نسبت به همسالان و افراد مسئول، خصمانه و ناسازگار رفتار می‌کند. بر مبنای نتایج یک مطالعه بالینی در سال ۲۰۱۹، هم بازی‌درمانی فردی و هم بازی درمانی گروهی علائم این اختلال را بهبود می‌بخشد. بر اساس همین پژوهش، بازی درمانی کودکان پرخاشگر ممکن است با تغییرات پایدار و بلندمدتی همراه باشد. با این حال، نیاز به تحقیقات بیشتری برای تأیید این نتایج وجود دارد.

بازی‌درمانی برای کودکان خجالتی و کم‌توجه

بازی‌درمانی ابزاری مؤثر برای کمک به کودکان خجالتی جهت غلبه بر چالش‌هایشان است. این روش با فراهم کردن محیطی امن و حمایت‌گر، به کودکان کمک می‌کند تا اعتمادبه‌نفس پیدا کنند، مهارت‌های اجتماعی خود را بهبود دهند و خلاقیتشان را پرورش دهند. با شناخت انواع مختلف بازی‌درمانی و نحوه‌ی به‌کارگیری آن در عمل، درمانگران و والدین می‌توانند حمایت مؤثری از کودکان خجالتی ارائه دهند.

به علاوه، بسیاری از تکنیک‌های بازی‌درمانی با هدف بهبود توانایی تمرکز و حفظ توجه کودک طراحی شده‌اند. با بهره‌گیری از فعالیت‌هایی که نیاز به نوبت‌گیری، حل مسئله و استمرار دارند، بازی درمانی کودکان کم توجه را به افزایش تمرکز بر وظایف و ادامه‌ دادن آنها تا پایان تشویق می‌کنند. این امر به‌ویژه در کمک به کودکان ADHD که دارای نقص توجه هستند مؤثر است.

بازی‌درمانی برای کودکان با اختلال خواندن و کم‌توان ذهنی

هرچند بازی‌درمانی معمولاً به‌عنوان یک مداخله مستقیم برای درمان اختلالات یادگیری از جمله خوانش‌پریشی به‌کار نمی‌رود، بازی درمانی برای اختلال خواندن در قالب یک روش حمایتی مفید است. با بهبود بیان هیجانی، مهارت‌های ارتباطی، تعاملات اجتماعی و تقویت توانایی حل مسئله، بازی درمانی اغلب به‌عنوان روشی حمایتی یا مکمل برای رویارویی با چالش‌های مختلف کودکان، از جمله مشکلات یادگیری، به‌کار گرفته می‌شود. به‌عبارتی، بازی درمانی اختلال خواندن را درمان نمی‌کند اما در مدیریت و کنارآمدن با چالش‌های آن به کودک کمک مؤثری می‌کند.

بازی درمانی برای کودکان کم توان ذهنی یا دارای اختلالات رشدی‌ـ‌عقلی (IDD) هم سودمند است زیرا بر روش طبیعی ارتباط کودکان یعنی بازی تمرکز دارد. بهره‌گیری از بازی‌درمانی در فرایند درمان کودکان مبتلا به اختلالات رشدی عقلی نقش چشمگیری در بهبود سلامت عاطفی و روانی آنها دارد.

تاثیرات بازی درمانی بر اضطراب و اختلالات عاطفی

بازی‌درمانی می‌تواند در مواجهه با مشکلات رفتاری یا خلقی که در پی رویدادهای زندگی به وجود می‌آیند مؤثر باشد؛ رویدادهایی مانند سوگ و از دست دادن عزیزان، طلاق والدین، یا تجربه یک حادثه یا واقعه آسیب‌زا. این روش به کودک کمک می‌کند تا احساسات پیچیده ناشی از چنین اتفاقاتی را، مانند اضطراب و ترس، پردازش کند و با آنها کنار بیاید، بدون آنکه نیاز به بیان مستقیم یا کلامی آنها داشته باشد. بازی‌درمانی می‌تواند در موقعیت‌های زیر بسیار مؤثر باشد:

• طلاق والدین؛
• سوگ و از دست دادن عزیزان؛
• بیماری‌های جسمی؛
• زورگویی یا قلدری در مدرسه؛
• سوء‌استفاده عاطفی یا جسمی؛
• تجربه جنگ یا خشونت؛
• اضطراب و نگرانی‌های شدید.

بازی درمانی همچنین، در تخفیف نشانه‌های برخی اختلالات روان‌شناختی رایج در کودکان کاربرد دارد. بر مبنای پژوهش‌ها، بازی درمانی شناختی رفتاری می‌تواند به کاهش اضطراب اجتماعی در کودکانی که لکنت زبان دارند کمک کند. بر اساس پژوهشی در سال ۲۰۲۱ این روش برای کودکانی با اختلالات گفتاری که در روابط اجتماعی خود با مشکلاتی مانند کناره‌گیری یا عزت‌نفس پایین مواجه‌اند، بسیار مفید است. 

بازی‌درمانی برای اضطراب کودکان و اضطراب جدایی

تاثیر بازی درمانی بر اضطراب کودکان مثبت است. از طریق بازی کودکان می‌توانند نگرانی و اضطراب خود را در محیطی امن و حمایت‌گرانه کشف، بیان و درک کنند. بازی درمانی به‌ویژه به کودکان مبتلا به اضطراب جدایی کمک می‌کند با ترس‌ها و نگرانی‌های خود درباره دوری از مراقبانشان روبه‌رو شوند.

مثلاً، درمانگر ممکن است از عروسک‌ها برای بازآفرینی موقعیتی استفاده کند که در آن کودک از والد خود جدا می‌شود؛ این روش بستری فراهم می‌کند تا کودک ترس‌های خود را بیان کند، موقعیت را بهتر درک کند و راهبردهای مقابله‌ای را بیاموزد. به همین دلیل نباید از تاثير بازي درماني بر اختلال اضطراب جدايي كودكان و دیگر انواع اختلالات اضطرابی غافل شد.

بازی درمانی برای کودکان طلاق

طلاق اغلب تجربه‌ای چالش‌برانگیز و احساسی برای همه افراد درگیر است، اما برای کودکان این وضعیت دشوارتر است. طلاق با تغییراتی که به‌دنبال دارد، به کودک حس بی‌ثباتی و ناامنی می‌دهد. از طریق بازی درمانی کودکان طلاق راهی برای بیان احساسات و عبور از این احساسات و تجربیات پیچیده پیدا می‌کنند.

به کمک بازی درمانی کودکان طلاق راهکارهای مقابله‌ای سالم را برای کنار آمدن با تغییرات و چالش‌های ناشی از طلاق یاد می‌گیرند. از طریق بازی، درمانگر می‌تواند مکانیزم‌های مقابله‌ای مثبت مانند مهارت‌های حل مسئله، تکنیک‌های آرام‌سازی و روش‌هایی برای ابراز سازنده احساسات را به کودک معرفی و آنها را تقویت کند. 

مثلا، درمانگر ممکن است با قصه‌گویی به کودک نشان دهد که احساس غم یا خشم نسبت به طلاق طبیعی است و راه‌های سالمی برای بیان و مدیریت این احساسات وجود دارد. با تمرین این راهکارها در محیط امن و حمایت‌گر بازی‌درمانی، کودک می‌تواند مهارت‌های لازم برای مواجهه با واقعیت جدید زندگی خود را به‌دست آورد.

پکیج‌ها و کتاب‌های بازی درمانی

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های درمان، یافتن جایگزینی برای زبان پیچیده ماست. عروسک‌ها، حیوانات پارچه‌ای و سایر اسباب‌بازی‌ها، به همراه کتاب‌ها و ابزار هنری و کاردستی، می‌توانند ابزارهایی برای مدل‌سازی رفتارها و راهبردهای شناختی کودکان باشند. این ابزارها نقش الگویی را دارند که به کودک کمک می‌کند توانایی کلامی خود را برای حل مسئله یا یافتن راه‌حل‌های ممکن در مسائل مشابه تقویت کند.

عروسک‌ها، قصه‌گویی و هنرهای بیانی به کودکان امکان می‌دهند تا از موضوعات دردناک فاصله بگیرند و به‌صورت غیرمستقیم با آنها مواجه شوند. این ابزارها بیشتر در دسترس کودکان و متناسب نیازها و توانایی شناختی و عاطفی آنها هستند. پردازش رویدادها و تجربیات آسیب‌زا در بستری که برای کودک طبیعی و آشناست، به آنها کمک می‌کند تا تجربه‌های عاطفی خود را راحت‌تر توضیح دهند.

پکیج بازی‌درمانی شناختی رفتاری

بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT) تکنیک‌های شناختی و رفتاری را با الگو‌های بازی‌درمانی ادغام می‌کند. در این رویکرد، فعالیت‌های بازی‌گونه و همچنین اشکال غیرکلامی ارتباط، به کودک کمک می‌کنند تا مهارت‌های حل مسئله را توسعه دهد. 

در جلسات بازی درمانی شناختی رفتاری از ابزارها و اسباب‌بازی‌های گوناگونی استفاده می‌شود. برخی از رایج‌ترین ابزارها عبارت‌اند از:

• عروسک‌ها و اکشن فیگورها: این ابزارها به کودکان اجازه می‌دهند نقش‌ها و موقعیت‌های مختلف را بازآفرینی کنند و از این طریق احساسات، روابط و تجربیات درونی خود را به‌صورت نمادین نمایش دهند.
• لوازم کار دستی و هنری: ابزارهایی مانند مدادرنگی، ماژیک، رنگ، کاغذ و وسایل کاردستی به کودکان کمک می‌کند تا هیجانات و تجربیاتی را که بیان آنها با کلمات برایشان دشوار است، از طریق هنر بیان کنند.
• سینی شن: کودکان با استفاده از شن و اشیاء کوچک (مانند فیگورهای حیوانات، آدم‌ها، ساختمان‌ها و اشیاء مختلف) صحنه‌هایی می‌سازند که بازتاب‌دهنده دنیای درونی یا بیرونی آنهاست. این فعالیت می‌تواند به آنها کمک کند تا احساسات پیچیده یا وقایع دشوار را بررسی و پردازش کنند.

برخی از انواع بازی‌ها و فعالیت‌هایی که در بازی درمانی به‌کار می‌روند، عبارت‌اند از:

۱. بازی‌های درمانی

بازی‌هایی که با اهداف درمانی طراحی شده‌اند می‌توانند به کودکان در توسعه مهارت‌های اجتماعی، یادگیری مدیریت هیجانات و تقویت توانایی حل مسئله کمک کنند. مثلاً، برخی بازی‌های رومیزی بر تمرین نوبت‌گیری، مدیریت خشم یا پرورش همدلی متمرکزند.

۲. قصه‌گویی و ایفای نقش

قصه‌گویی یا استفاده درمانی از داستان‌ها شامل خلق و روایت داستان‌ها است. داستان‌ها به‌عنوان الگوهایی عمل می‌کنند که ارزش‌ها و مهارت‌ها را آموزش می‌دهند و می‌توانند راه‌حل‌های سازگارانه‌ای برای مشکلات ارائه دهند. در سوی دیگر، با گوش دادن به داستان‌های کودک، درمانگر اطلاعاتی درباره مشکلات و جنبه‌های زندگی کودک به‌دست می‌آورد که ممکن است در بیان آشکار آنها دچار مشکل باشد.

 بازی‌های نمایشی و ایفای نقش نیز به کودکان اجازه می‌دهد نتایج مختلف یک موقعیت را مشاهده و از زاویه‌های متفاوت به مسائل نگاه کنند. این فرآیند به حل تعارض‌ها و کاهش ترس‌ها کمک می‌کند.

۳. عروسک‌ها و ماسک‌ها

استفاده از عروسک یا ماسک به کودکان این امکان را می‌دهد که احساسات و داستان‌های خود را به‌طور غیرمستقیم بیان کنند. این ابزارها اغلب باعث می‌شوند کودک راحت‌تر درباره مسائل دشوار صحبت کند. فاصله گرفتن از تجربه حقیقی از طریق این وسایل، باعث کاهش اضطراب کودک هنگام مطرح کردن موضوعات حساس می‌شود.

عروسک‌ها که معمولاً نمایانگر یک انسان، حیوان یا شخصیت خیالی هستند و با صدا و حرکات هماهنگ دست درمانگر یا کودک، جان می‌گیرند و به حرکت درمی‌آیند، به کودکان این امکان را می‌دهند تا از طریق شخصیت‌های خیالی، احساسات و تجربیات خود را بدون احساس تهدید بیان کنند.

۴. حرکت و بازی‌های فیزیکی

فعالیت‌های بدنی مانند رقصیدن، ساختن یا بازی با خمیر، به کودکان کمک می‌کند تا از طریق حرکت و تجربه‌های حسی، افکار خود را بیان کنند. این نوع فعالیت‌ها به‌ویژه برای کودکانی که در بیان شفاهی احساسات و افکار مشکل دارند، بسیار مفید است.

۵. هنرهای بیانی

هنرهای بیانی روشی جایگزین و بدون تهدید برای بیان احساسات، افکار و تجربیات شخصی محسوب می‌شوند؛ به‌ویژه برای کودکانی که ممکن است نتوانند به‌صورت کلامی درباره آنچه در درونشان می‌گذرد صحبت کنند. از آن‌جا که این شیوه مبتنی بر تجربه و خلاقیت است، به کودکان اجازه می‌دهد احساسات پیچیده یا آسیب‌های روانی را در فضایی امن و قابل کنترل پردازش و درک کنند. این شیوه درمانی شامل استفاده از ابزارها و مواد هنری مانند طراحی، کلاژ، نقاشی، مجسمه‌سازی، مدل‌سازی با خاک رس و خمیربازی می‌شود.

معرفی کتاب‌های بازی‌درمانی برای کودکان اوتیسم و اختلالات رفتاری

کتاب‌ها در بازی‌درمانی به ابزاری درمانی تبدیل می‌شوند که گفت‌وگو، تأمل و خیال‌پردازی را تحریک می‌کنند. کتاب‌هایی که برای این منظور انتخاب می‌شوند اغلب بازتاب‌دهنده چالش‌های فعلی کودک مانند اضطراب، غم از دست دادن، زورگویی یا تغییرات خانوادگی هستند. خواندن این کتاب‌ها به افزایش آگاهی، تقویت بیان هیجانی و راهبردهای مقابله‌ای کودک کمک می‌کند. کودکان اغلب راحت‌تر با شخصیت‌ها و موقعیت‌های داستانی همذات‌پنداری می‌کنند تا اینکه احساسات خود را به‌طور بیان کنند. این همذات‌پنداری، به آنها احساس درک‌شدن و تنهانبودن می‌دهد. کتاب چه با صدای بلند خوانده شود و چه کودک آن را به تنهایی بخواند، فرصتی فراهم می‌کند تا کودک عواطف و احساساتش را در فضایی امن و با سرعت خودش پردازش کند. 

در ادامه چند کتاب برای استفاده در بازی درمانی کودکان به شما معرفی می‌کنیم:

۱. خط‌خطی‌های من؛ نوشته شاینا رودولف، نشر کتاب پارک.

داستان از زبان گورخری مبتلا به اوتیسم روایت می‌شود. کتاب با تمرکز بر پذیرش تفاوت‌ها و نمایش ارزش‌های فردی، برای کودکان قابل‌فهم و دل‌چسب است و کمک می‌کند احساس تفاوت ناشی از اوتیسم را بهتر بیان کنند.

۲. برادرم اوتیسم دارد؛ نوشته جنیفر مور مالینوس، نشر نردبان.

 این کتاب از مجموعه «بیا درباره‌اش حرف بزنیم» به کودکان کمک می‌کند تا با افراد مبتلا به اوتیسم و تفاوت‌های رفتاری آنها آشنا شوند.

۳. دوستم سندرم داون دارد؛ نوشته جنیفر مور مالینوس، نشر نردبان.

 این کتاب به کودکان کمک می‌کند تا با افراد مبتلا به سندروم داون و ویژگی‌های رفتاری آنها آشنا شوند. کتاب هم برای بازی درمانی کودکان سندرم داون و هم برای دیگران کودکان در جهت آشنایی با سندرم داون مفید است. 

۴. بهش میگن خوانش پریشی؛ نوشته جنیفر مور مالینوس، نشر نردبان.

کتاب درباره‌ کودکی است که با خوانش‌پریشی و مشکلاتی در خواندن و نوشتن روبه‌روست. کتاب به کودکان کمک می‌کند تا با مشکل اختلال خواندن خود کنار بیایند و مهارت‌های لازم برای خواندن را یاد بگیرند. 

۵. اذیتم نکن؛ نوشته پت توماس، نشر نردبان.

کتاب مشکل پیچیده‌ قلدری و زورگویی را با زبانی گویا بررسی کرده است و به ترس‌ها، نگرانی‌ها و پرسش‌های مربوط به این حس آزاردهنده طوری اشاره کرده که برای کودکان قابل درک باشد.

۶. کتاب قهر و آشتی؛ نوشته ساموئل مک برتنی، نشر نردبان.

۷. رخت‌خواب خیس؛ نوشته هوارد جی بنت، نشر نردبان.

۸. کتاب خرسی و حسودی؛ نوشته کورنلیا ماداسپلمن، نشر نردبان.

۹. رئیس زمین بازی؛ نوشته فیلیس رینولدز نیلر، نشر نردبان.

۱۰. یه روز خوب می‌آد؛ نوشته یونگ آه کیم، نشر نردبان.

کتاب‌هایی برای والدین و مراقبان کودک

اگر به عنوان والد یا مراقب کودک به دنبال افزایش آگاهی‌تان در این زمینه هستید، خواندن کتاب‌های زیر می‌تواند مفید باشد:

• بازی درمانی؛ نوشته کلیر ملنتین، ترجمه گروه مترجمان، نشر ندای کارآفرین.
• کتاب بازی درمانی شناختی رفتاری؛ نوشته حسین کارشکی, شهرزاد رضائی رضوان، نشر ارجمند.
• بازی و بازی درمانی برای افزایش دقت و تمرکز در کودکان؛ نوشته شهرزاد اکنچی و مریم اوتادی، نشر حافظ‌پژوه.
• درمان اختلالات خواندن با بازی؛ نوشته داریوش صادقی، نشر نیسان. 
• کتاب بازی‌درمانی و کودکان کم‌توان ذهنی؛ نوشته مهری دباغی، نشر توانمندان.
• ۱۰۱ تکنیک بازی‌درمانی؛ نوشته هیدی جرارد کادوسن، ترجمه الهه محمد اسماعیل، نشر دانژه.
• تفکر بازی کودک است؛ نوشته اولین شارپ، ترجمه  قاسم قاضی و نعمت کدیور، نشر آینده درخشان.
• بازی‌درمانی و اختلال اوتیسم؛ نوشته سمیرا حاتمی و فاطمه رحمانی مقدم، نشر کیسان.

سؤالات متداول