زایمان فیزیولوژیک چیست؟ تجربه زایمان طبیعی بدون درد و دارو!

وقتی خبر زایمان کسی به گوشمان می‌رسد و می‌خواهیم نوع زایمانش را بفهمیم، اکثرا می‌پرسیم «زایمانش طبیعی بوده یا سزارین؟» غافل از اینکه گزینه سومی هم وجود دارد: زایمان فیزیولوژیک! گوش ما به شنیدن الفاظ «زایمان طبیعی» و «زایمان سزارین» عادت کرده اما «زایمان فیزیولوژیک» که طبیعی‌ترین شکل زایمان است، هنوز برایمان غریب و پر از شگفتی است چون نه مزایا و معایبش را می‌دانیم، نه مراحل انجام و مراقبت‌های بعد آن را. اگر به‌دنبال تجربه‌ای طبیعی و آرام در زایمان هستید، زایمان فیزیولوژیک راهی امن و بدون مداخله برای ورود نوزاد به دنیاست. در این مقاله با مزایا، مراحل و چیستی زایمان فیزیولوژیک آشنا شوید و بهترین تصمیم را برای خود و نوزادتان بگیرید.

معنای زایمان فیزیولوژیک چیست؟

برای درک بهتر زایمان فیزیولوژیک، زایمان طبیعی را بدون مداخله پزشک و به‌کارگیری ابزارهای زایمان طبیعی تصور کنید. زایمان فیزیولوژیک نه به‌دست پزشک اتفاق می‌افتد، نه ماما. روال این زایمان را طبیعت پیش می‌برد و نوزاد خودبه‌خود از کانال زایمان می‌گذرد و به دنیا می‌آید. مادر باردار در لحظه‌لحظه زایمان کنترل کامل بدنش را در اختیار دارد و برای کاهش درد و حفظ آرامش، به تکنیک‌های آرام‌سازی مثل تنفس کنترل‌شده روی می‌آورد. پزشک برای القای زایمان هیچ دارویی به مادر تزریق نمی‌کند و حضورش در کنار مادر صرفا جنبه تقویت روحیه و راهنمایی دارد. 

مدت‌زمان زایمان فیزیولوژیک

نمی‌توان عدد دقیق و مشخصی برای همه زنان اعلام کرد. مدت‌زمان به‌ دنیا‌ آمدن نوزاد در این نوع زایمان در زنان مختلف، متفاوت است. برای زنانی که برای اولین بار زایمان می‌کنند، لحظه شروع درد تا به‌‌دنیا‌آمدن نوزاد بین ۱۲ تا ۲۴ ساعت طول می‌کشد اما زنان دارای تجربه زایمان قبلی، ظرف ۶ تا ۸ ساعت فرزند دلبند خود را به دنیا می‌آورند.

اهمیت زایمان فیزیولوژیک

داروهای مسکن و اپیدورال که پزشک قبل از زایمان طبیعی به بدن مادر تزریق می‌‌کند، برای مادر و نوزاد خطرات احتمالی به‌دنبال دارد. احتمال افت فشارخون، دست‌کاری سرعت زایمان، احساس تهوع و عدم کنترل مادر روی فرایند زایمان از جمله این عوارض احتمالی است. برای اجتناب از این عوارض، مادرانی که بارداری کم‌خطری دارند، زایمان فیزیولوژیک را جایگزین زایمان طبیعی و سزارین می‌کنند. البته بسیاری از مادران صرفا با هدف برقراری ارتباط قوی‌تر با فرایند زایمان و رویارویی با آن به شیوه‌ای فعالانه، روش فیزیولوژیک را برای زایمان فرزند خود انتخاب می‌کنند.

مزایا و معایب زایمان فیزیولوژیک

زایمان فیزیولوژیک مثل هر زایمان دیگر، مزایا و معایبی دارد که درادامه درباره‌شان صحبت می‌کنیم.

الف. مزایا

اولین و مهم‌ترین مزیت زایمان فیزیولوژیک اجتناب از تمام عوارضی است که زایمان واژینال با قرص و دارو یا زایمان سزارین با تیغ جراحی برای مادر و نوزاد به‌دنبال دارد. در زایمان فیزیولوژیک مادر در معرض داروهایی قرار نمی‌گیرد که با تغییر رفتار او، در پاسخ‌دهی به نیازهای کودک اختلال ایجاد کنند. زمانی که مادر زایمان طبیعی و سالم را انتخاب می‌کند، در طول فرایند زایمان هورمون‌هایی ترشح می‌شوند که وظیفه اصلی آنها کمک به زایمان و مدیریت درد و ناراحتی است. 

به‌طورکلی از مزیت‌های زایمان فیزیولوژیک برای مادر و نوزاد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاهش آمار زایمان سزارین، اپیزیوتومی و عوارض این جراحی؛
• کاهش عوارض حین زایمان و آسیب‌های مرتبط با مداخلات پزشکی؛
• کاهش احتمال اختلال در اکسیژن‌رسانی به جنین، خون‌ریزی مادر و زایمان زودرس به‌دلیل استفاده‌نشدن از داروهای انقباض رحم؛
• کاهش احتمال بروز اختلالات شیردهی و افزایش مقدار شیر مادر؛
• انجام زایمان در هفته‌های آخر بارداری (۳۷ تا ۴۲) بعد از رشد کامل مغز جنین؛
• بهبودی سریع به‌خاطر سلامت دهانه رحم و واژن، بدون شکاف و بخیه؛
• جلوگیری از پارگی پرینه؛
• کاهش هزینه‌های مراقبت بعد از زایمان؛
• دل‌بستگی بیشتر مادر به نوزاد و ایجاد پیوند عمیق‌تر.

ب. معایب

این شکل زایمان هم برای مادران سالم و هم مادرانی که به برخی مشکلات مبتلا هستند، معایبی دارد.

برای مادران سالم، درد ناشی از ردشدن جنین از کانال زایمان تجربه دل‌پذیر زایمان را به خاطره‌ای دردناک تبدیل می‌کند. همچنین ممکن است به‌خاطر خستگی، اضطراب و استرس مادر، فرایند زایمان طولانی و آزاردهنده شود.

از سوی دیگر، این شکل زایمان برای مادرانی با چنین مشکلاتی هم توصیه نمی‌شود:

• پره‌اکلامپسی یا مسمومیت حاملگی؛
• فروافتادگی یا پرولاپس بند ناف؛
• تبخال یا زگیل تناسلی؛
• خون‌ریزی یا بیماری‌های قلبی و ریوی؛
• بارداری دوقلو یا بیشتر؛
• نداشتن امکان زایمان واژینال به‌دلیل قرارگیری غیرطبیعی جنین در بدن و لانه‌گزینی ناصحیح مانند جفت چسبنده یا جفت سرراهی.

چه کسانی نباید زایمان فیزیولوژیک انجام دهند؟

زایمان فیزیولوژیک اگرچه کاملا طبیعی و کم‌خطر است، به مادرانی که از شرایط خاص رنج می‌برند، توصیه نمی‌شود. مادرانی که تبخال تناسلی با ضایعات پوستی یا عفونت HIV درمان‌نشده دارند، در طول زایمان فیزیولوژیک ویروس را به نوزاد منتقل می‌کنند. همچنین اگر شکل لانه‌گزینی جنین به‌صورت جفت سرراهی باشد یا مادر بیش از یک بار تجربه زایمان سزارین قبلی داشته باشد، بهترین و ایمن‌ترین روش‌ برای به دنیا آوردن کودک، زایمان سزارین است. در مواقع این‌چنینی انجام زایمان فیزیولوژیک می‌تواند تهدید بزرگی برای سلامتی مادر، جنین یا هر دو باشد.

آماده شدن برای زایمان فیزیولوژیک

زنان ایرانی از مادران و مادربزرگ‌های خود درباره مراحل زایمان سزارین و طبیعی شنیده‌اند و اقدامات لازم برای آمادگی قبل از این مدل زایمان‌ها را می‌دانند اما مادرانی که قصد دارند فرزند خود را به شیوه فیزیولوژیک به دنیا بیاورند، برای تکمیل اطلاعات باید در کلاس‌های آموزشی شرکت کنند. دستاورد شرکت در این کلاس‌ها آماده‌سازی ذهن و بدن با مهارت‌هایی مثل تکنیک‌های تنفس عمیق و آرامش‌بخش است. حتی پدر خانواده با حضور در این کلاس‌ها یاد می‌گیرد که چگونه حین و بعد از زایمان حامی بهتری برای مادر و نوزاد باشد.

یادآوری:‌ یکی از بهترین راهکارهای آمادگی قبل از زایمان، ورزش و یوگا زیر نظر مربی باتجربه است.

مراحل زایمان فیزیولوژیک

کل مراحل زایمان فیزیولوژیک بدون دخالت پزشک و ماما انجام می‌شود، مگر در مواقعی که پزشک مورد خطرناکی مشاهده کند. زایمان فیزیولوژیک بدین ترتیب پیش می‌رود:

• مادر در فضایی آرام با نور تنظیم‌شده و در موقعیت بدنی مناسب قرار می‌گیرد. این موقعیت بدنی می‌تواند به‌حالت نشسته، ایستاده، روی زانو یا در وان آب گرم باشد.
• اولین مرحله شروع زایمان، دردی کاملا طبیعی است که بدون هیچ‌گونه داروی خاصی، سراسر بدن مادر را دربر می‌گیرد. 
• ابتدا ترشحات موکوسی، که در دوران بارداری محافظ رحم در مقابل عفونت باکتریایی بودند، از واژن خارج می‌شوند. سپس کیسه آب یا همان کیسه آمنیوتیک پاره می‌شود و درد زایمان به اوج می‌رسد. 
• دهانه رحم مادر بیشتر از ۷ سانتی‌متر (تا نهایتا ۱۰ سانتی‌متر) باز می‌شود و شاهد افزایش جریان خون به ناحیه لگن هستیم. در این مرحله مادر بیشترین درد را در ناحیه جلوی شکم، پشت و اطراف لگن احساس می‌کند.
• انقباضات رحم جنین را به‌سمت دهانه رحم هدایت می‌کنند. با اندکی تلاش، فشار و زور مادر، جنین از کانال زایمان خارج و به فاصله یک ساعت بعد از جنین، جفت نیز از بدن مادر خارج می‌شود و فرایند زایمان به پایان می‌رسد.

روش‌های کاهش درد زایمان فیزیولوژیک

همان طور که اشاره کردیم، در زایمان فیزیولوژیک از هیچ تسکین‌دهنده دارویی استفاده نمی‌شود اما روش‌های زیادی برای تسکین طبیعی درد زایمان وجود دارد که در این بخش، درباره آنها صحبت می‌کنیم.

۱. به‌کارگیری تکنیک‌های تنفسی

در زمان بروز انقباضات رحمی، مدیریت تنفس عمیق مهم‌ترین راه مقابله با درد و ناراحتی است. با استفاده از تکنیک‌های تنفس عمیق که در جلسات آمادگی برای زایمان فیزیولوژیک می‌آموزید، تمرکز بیشتری بر پیشرفت مراحل زایمان دارید و هم‌زمان، اکسیژن‌رسانی به جنین را تقویت می‌کنید.

۲. آب‌درمانی برای زایمان فیزیولوژیک

یکی از روش‌های تسکین درد زایمان فیزیولوژیک، استراحت در یک وان یا جکوزی آب گرم است. جالب است بدانید بعضی از مراکزی که این زایمان را انجام می‌دهند، اتاق‌هایی با جکوزی آب گرم دارند. ترکیب گرما، فشار و صدای آب برای بسیاری از مادران آرامش‌بخش است؛ به همین خاطر، پزشک مادر را به شکل چهارزانو در وان می‌نشاند یا او را در آن غوطه‌ور می‌کند تا ضمن تسکین درد رحم، سرعت زایمان را به شیوه‌ای کاملا طبیعی بالا ببرد.

زایمان در آب به روش فیزیولوژیک را می‌توان نوعی آب‌درمانی دانست که موجب شل‌شدن ماهیچه‌ها و راحتی بیشتر مادر، افزایش تاب‌آوری در برابر انقباضات رحمی و کاهش فشار خون او می‌شود. همچنین کمک به ترشح اندورفین و اکسی‌توسین و کاهش تولید آدرنالین رفع اضطراب و تسکین انقباضات رحمی را به‌دنبال دارد.

۳. اعمال گرما و سرمای سطحی

در زایمان فیزیولوژیک گرمای سطحی برای القای زایمان و سرمای سطحی برای تسکین درد اعمال می‌شوند. برای اعمال گرما می‌توان از یک حوله مرطوب گرم، کیسه آب گرم، دوش گرم یا پتوی گرم و برای اعمال سرما می‌توان از کیسه یخ‌ یا تکه‌ای حوله سرد و آغشته به یخ  روی کشاله ران، پرینه یا در قسمت تحتانی شکم استفاده کرد. البته اعمال هم‌زمان گرما و سرمای سطحی به‌مراتب اثربخش‌تر است، به شرطی که محل اعمال گرما و سرما هر ۲۰ دقیقه جابه‌جا شود.

۴. استفاده از توپ زایمان

توپ زایمان ابزاری کارآمد و ساده برای توان‌بخشی و افزایش قدرت و استقامت مادر باردار است؛ جنبه فیزیوتراپی هم دارد چراکه بدون اعمال فشار به ناحیه شکم، امکان تحرک و ریلکس‌کردن را برای مادر فراهم می‌کند. حتی می‌توان از آن برای جذب فشار وارده به مادر در طول زایمان استفاده کرد.

نکته بسیار مهم: اگر کیسه آب مادر پاره شده و جنین چرخیده و رو به بالا باشد، استفاده از توپ زایمان فقط درصورت صلاحدید پزشک مجاز است.

۵. مصرف آب و دیگر مایعات

زمانی که درد زایمان آغاز می‌شود، بدن مادر باید کاملا هیدراته و آماده باشد. پیشنهاد ما نوشیدن مایعات صاف‌شده مثل آب‌میوه، آب گوشت یا آب طبیعی و معدنی است.

۶. تحرک و تغییر موقعیت بدن

زمانی که بدن مادر در موقعیت‌های خاصی قرار می‌گیرد، درد زایمان فیزیولوژیک کمتر احساس می‌شود. معمولا پزشک متخصص زنان یا ماما برای کاهش میزان درد پوزیشن‌های نشسته، ایستاده، چهارزانو یا حتی وضعیت خوابیده را توصیه می‌کند. به‌طور کلی حفظ تحرک در طول زایمان بهتر از انتظار در سکون است. چند قدم پیاده‌روی ساده با تغییر شکل لگن تأثیر شگفت‌انگیزی بر پیشرفت زایمان می‌گذارد.

۷. ماساژدرمانی و لمس خوب

یکی از مؤثرترین راهکارهای تسکین درد زایمان، ماساژدرمانی است، البته نه هر ماساژی! لمس خوب و هدفمند نواحی حساس مثل شانه‌ها، ران‌ها، پاها، دست‌ها یا حتی گردن مادر، از درد طاقت‌فرسای زایمان و انقباضات رحم کم می‌کند. این لمس می‌تواند به‌صورت لرزش، نوازش آرام یا سفت، فشار مداوم یا لمس دایره‌ای باشد. هدف از این کار، ارسال سیگنال لذت به گیرنده‌های درد در مغز است. برای لذت‌بخش‌ترشدن ماساژدرمانی می‌توان از لوسیون‌های بدون بو یا پودر تالک و روغن‌های گیاهی روی پوست برهنه مادر استفاده کرد.

۸. رایحه‌درمانی یا آروماتراپی

در این درمان شفابخش از عصاره گیاهان معطر مثل گل محمدی، اسطوخودوس، مریم‌گلی و بابونه برای ارتقای سلامت و تندرستی، کاهش استرس و تنش روانی و تسکین درد زایمان استفاده می‌شود. محل اعمال روغن‌ در نواحی کف دست یا کف پای مادر باردار است و می‌تواند همراه با ماساژدرمانی یا اعمال سرما و گرمای سطحی باشد. حتی می‌توان حوله‌ای گرم آغشته به رایحه را روی صورت مادر قرار داد.

نکته مهم: قبل از هرکاری، باید از عدم حساسیت مادر باردار به رایحه موردنظر مطمئن شد. مادر باید از عطر مورداستفاده لذت ببرد تا موجب آرامش و تسکین درد او شود.

۹. طب فشاری

اگر اهل درمان‌های طب سنتی هستید، طب فشاری یکی از مؤثرترین روش‌ها برای تسکین درد زایمان است. چینی‌ها معتقدند اعمال نیروی ثابت و قوی به نقاط خاصی از بدن می‌تواند انرژی زندگی را متعادل کند! با تکیه بر این علم، ماما فشاری در نقاط مخصوص در دست، پا و کمر اعمال می‌کند که تنش عضلات را کاهش می‌دهد، درد را آرام می‌کند و موجب بهبود گردش خون در بدن می‌شود. 

۱۰. موسیقی‌درمانی

سال‌هاست پزشکان از این هنر درمانی برای تسکین انواع دردهای روحی و جسمی بهره می‌برند. از دندان‌درد و سوختگی گرفته تا دردهای قبل و بعد از جراحی یا زایمان! فلسفه استفاده از موسیقی در کلاس‌های آماده‌سازی برای زایمان هم همین است: آرام‌سازی مادر با ایجاد یک محیط آرامش‌بخش. تجربه نشان می‌دهد پخش موسیقی ملایم در اتاق زایمان، ذهن مادر را از درد منحرف و ریتم نفس‌های او را تنظیم می‌کند؛ در نتیجه، درد مادر در طول انقباضات رحمی و ناراحتی بین انقباضات را به حداقل می‌رساند.

۱۱. تکنیک تجسم خلاق

هرچه ترس و اضطراب مادر باردار حین زایمان بیشتر باشد، هورمون استرس با سرعت بیشتری ترشح می‌شود و آسیب‌پذیری مادر در برابر درد بالاتر می‌رود. در مقابل، تجسم صحنه‌های دل‌پذیر، یادآوری خاطرات خوش و مرور احساسات شیرین، درد را به‌طرز معجزه‌آسایی کم‌رنگ می‌سازد. بنابر این واقعیت، منحرف‌کردن ذهن مادر از درد زایمان مؤثرترین روش برای تسکین و آرام‌سازی اوست. خیلی وقت‌ها فکر کردن مادر باردار به وسایل موردعلاقه یا خاطرات خوبش، درد زایمان را محو می‌کند.

در تکنیک تجسم خلاق از قدرت تجسم ذهن برای ایجاد تغییرات جسمی استفاده می‌شود. ماما تمرکز مادر را به‌شکلی کاملا آگاهانه به یک فعالیت یا یکی از محرک‌های بینایی، شنوایی یا لمسی جلب می‌کند تا مکانیسم خودترمیمی ذاتی بدن را فعال کند. البته برای آنکه این تکنیک بیشترین اثربخشی را داشته باشد، بهتر است همراه با دیگر روش‌های کاهش درد زایمان فیزیولوژیک به‌کار گرفته شود.

۱۲. روش لاماز

آخرین راهکار، زایمان به روش لاماز است یعنی گروهی از مراقبت‌های خاص دوران بارداری که شل‌کردن عضلات رحم را به مادر می‌آموزد. در نتیجه، مادر به‌جای آنکه دست‌و‌پا بزند، فریاد بکشد و بی‌تابی کند، با تمرکز روی یک نقطه مرکزی (مثل یک تابلوی زیبا)، عضلات رحم را شل، الگوی تنفسی را تنظیم و انقباضات رحمی را تضعیف می‌کند. این تمرکز برای مشغول‌کردن گیرنده‌های عصبی است تا به درد پاسخ ندهند! 

تفاوت زایمان طبیعی و اپیدورال با با زایمان فیزیولوژیک

زایمان طبیعی اپیدورال و زایمان فیزیولوژیک تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای ندارند. در هر دو نوع زایمان، جنین از دهانه رحم مادر به‌سمت کانال زایمان عبور می‌کند و از واژن مادر خارج می‌شود. تنها نکته‌ای که زایمان اپیدورال و فیزیولوژیک را از هم متمایز می‌کند، استفاده از روش‌ها، داروها و ابزارهای سرعت‌بخشی و کاهش درد در زایمان اپیدورال است. در زایمان فیزیولوژیک مادر درد زایمان را تا جایی که برایش بی‌خطر باشد به جان می‌خرد و هیچ دارویی برای سرعت‌بخشی به فرایند زایمان یا تسکین این درد طاقت‌فرسا دریافت نمی‌کند. 

سؤالات متداول