آزمایش کراتین خون چیست؟ شاخص حیاتی سلامت کلیه‌ها

آزمایش کراتینین خون، یکی از رایج‌ترین آزمایش‌هایی است که برای ارزیابی سلامت کلیه‌ها تجویز می‌شود. ممکن است برای یک چکاپ ساده به پزشک مراجعه کرده باشید و او این آزمایش را برایتان نوشته باشد، شاید هم با علائم خاصی که دارید به طبیعی‌بودن عملکرد کلیه‌هایتان مشکوک شده باشد و از شما بخواهد آزمایش کراتین خون بدهید. در هر صورت، آزمایش کراتینین فقط یک آزمایش خون ساده است؛ اما اطلاعات مهمی درباره عملکرد یکی از حیاتی‌ترین اعضای بدنتان ارائه می‌دهد. در این مقاله، ابتدا بررسی می‌کنیم که آزمایش کراتین خون چیست و سپس درباره سطح نرمال آن در خون، تفسیر آزمایش کراتینین و بیماری‌های مرتبط با آن صحبت می‌کنیم.

کراتینین چیست و چرا در آزمایش خون اندازه‌گیری می‌شود؟

قبل از اینکه بدانیم کراتینین چیست، ابتدا بیایید با عملکرد کلیه آشنا شویم.

هریک از دو کلیه ما، از میلیون‌ها واحد کوچک به نام نفرون تشکیل شده‌اند که وظیفه‌شان تصفیه خون ماست. نفرون‌ها به‌شکل مداوم با کمک یک خوشه بسیار کوچک از رگ‌های خونی که آن‌ها را گلومرول (Glomeruli) می‌نامند، خون ما را فیلتر می‌کنند. در فرایند فیلتراسیون، مواد زائد، آب اضافی و سایر ناخالصی‌هایی که در خون وجود دارد باید از بدن دفع شوند. برای این کار، همه سمومی که نفرون‌ها به دفع آن‌ها کمک کرده‌اند، ابتدا در مثانه ما ذخیره می‌شوند و وقتی ظرفیت مثانه پر شد، از طریق ادرار از بدن خارج می‌شوند. کراتینین یکی از همان مواد زائد حاصل از فیلتراسیون خون است.

کراتینین یکی از پسماندهای تجزیه پروتئین در بدن ماست. بدن ما به‌شکل مداوم در حال تجزیه پروتئین است؛ هم پروتئین موجود در غذاهایی که می‌خوریم و هم نوعی از آن که در عضلات ما وجود دارد. وقتی کلیه‌ها عملکرد طبیعی دارند، این ماده زائد را ازطریق ادرار از بدن دفع می‌کنند؛ بنابراین، مقدار آن در خون نباید زیاد باشد. این همان چیزی است که آزمایش کراتینین خون به ما می‌گوید: اگر کراتینین خون بالاست یعنی کلیه‌ها به‌خوبی خون را فیلتر نمی‌کنند.

سطح کراتینین در خون مانند یک زنگ هشدار عمل می‌کند. هرچند ممکن است دلایل مختلفی برای تجمع کراتینین در خون وجود داشته باشد، اما یکی از مهم‌ترین آنها آسیب‌دیدگی کلیه یا عملکرد نامطلوب آن است. به همین دلیل، پزشکان می‌توانند از آزمایش کراتین خون هم برای بررسی کلیه‌ها و هم برای بررسی سلامت کلی بدن استفاده کنند.

چه زمانی پزشک آزمایش کراتین خون درخواست می‌دهد؟

آزمایش کراتینین خون معمولا با چند آزمایش دیگر ازجمله آزمایش نیتروژن اوره خون (BUN) و پنل متابولیک پایه (BMP) یا پنل متابولیک جامع (CMP) انجام می‌شود. بنابراین وقتی برای چکاپ به پزشک مراجعه می‌کنید، این آزمایش بخشی از چکاپ دوره‌ای شماست.

در موارد دیگر، ممکن است پزشک با مشاهده علائمی که مشکوک به بیماری کلیوی یا عملکرد نادرست کلیه‌هاست از شما بخواهد آزمایش کراتین خون را انجام دهید. برخی از این علائم عبارت‌اند از:

• خستگی و مشکل در خواب؛
• ازدست‌دادن اشتها؛
• درد کمر در ناحیه نزدیک به کلیه‌ها؛
• تورم در صورت، مچ دست، مچ پا یا شکم؛
• تکرر ادرار؛
• تغییر در میزان ادرار؛
• فشار خون بالا؛
• حالت تهوع یا استفراغ.

مورد سوم داروهایی هستند که در برخی افراد مصرف آنها ممکن است باعث آسیب کلیوی شود. برای نمونه می‌توان به داروهای آمینوگلیکوزیدی ازجمله جنتامایسین اشاره کرد. اگر پزشک درطول دوره مصرف این دارو نگران سلامت کلیه‌های شما باشد، احتمالا از شما می‌خواهد به‌شکل منظم آزمایش کراتینین خون را انجام دهید تا از سلامت کلیه‌هایتان اطمینان حاصل کند.

مقدار نرمال کراتینین در بدن چقدر است؟

کراتینین برحسب میلی‌گرم در هر دسی‌لیتر خون (mg/dL) اندازه‌گیری می‌شود. میانگین سطح کراتینین بسته به سن، جنس و توده عضلانی فرد می‌تواند متفاوت باشد. برای مثال، افراد عضلانی‌تر معمولا سطح کراتینین بالاتری دارند. بااین‌حال، به‌طور کلی محدوده نرمال کراتینین برای مردان بین ۰٫۷ تا ۱٫۲ میلی‌گرم در دسی‌لیتر (mg/dL) و برای زنان ۱۸ تا ۶۰ سال، بین ۰٫۵ تا ۱٫۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر است. سطح طبیعی کراتینین برای افراد بالای ۶۰ سال تقریبا یکسان است و به عامل خاصی بستگی ندارد.

کراتین بالا نشانه چیست؟

عوامل مختلفی می‌توانند باعث بالارفتن سطح کراتینین شوند. برخی از این عوامل عبارت‌اند از:

بیماری حاد یا مزمن کلیه

وقتی کلیه‌ها آسیب می‌بینند، نمی‌توانند به‌درستی کراتینین را از خون دفع کنند و به همین دلیل است که سطح آن در خون بالا می‌رود. پزشکان از نتیجه آزمایش خون کراتینین برای محاسبه میزان فیلتراسیون گلومرولی (GFR) استفاده می‌کنند که معیار دقیق‌تری برای نشان‌دادن بیماری‌های مزمن کلیه است. گاهی هم کاهش جریان خون به کلیه‌ها به‌دلیل شوک، نارسایی احتقانی قلب یا عوارض دیابت هم می‌تواند افزایش سطح کراتینین را در پی داشته باشد.

پزشکان GFR را در سطح ۶۰ و بالاتر از آن طبیعی می‌دانند اما کمتر از ۶۰ ممکن است نشان‌دهنده بیماری کلیوی باشد. اگر سطح این شاخص به ۱۵ یا کمتر برسد، نشان‌دهنده نارسایی کلیه است.

انسداد کلیه

یکی دیگر از مشکلات مربوط به کلیه‌ها که باعث افزایش سطح کراتینین خون می‌شود، انسداد کلیه یا هیدرونفروز است که به‌دلیل مسدودشدن جریان ادرار ناشی از سنگ کلیه یا بزرگ‌شدن پروستات اتفاق می‌افتد. انسداد کلیه به برگشت ادرار به‌سمت کلیه و اختلال در عملکرد آن می‌انجامد.

رژیم غذایی پُرپروتئین

چیزهایی که می‌خورید می‌توانند بر سطح کراتینین شما تأثیر بگذارند. به‌عنوان مثال، مواد پروتئینی و گوشت پخته‌شده حاوی کراتینین هستند. بنابراین، خوردن بیش از مقدار توصیه‌شده گوشت یا سایر پروتئین‌ها باتوجه‌به سطح فعالیت فرد، می‌تواند پس از غذا خوردن سطح کراتینین خون را افزایش دهد.

بااین‌حال، یک‌سری مطالعات نشان دادند که در یک دوره ۲ ساله، رژیم غذایی سرشار از پروتئین تأثیر قابل‌توجهی بر سطح کراتینین خون افراد مورد مطالعه نداشت.

مصرف برخی داروها

یک‌سری داروهای خاص می‌توانند به‌طور موقت سطح کراتینین سرم اندازه‌گیری‌شده را افزایش دهند. برخی از این داروها شامل آنتی‌بیوتیک‌هایی مثل تری متوپریم یا مسدودکننده‌های H2 مثل سایمتیدین هستند. یک مطالعه در سال ۲۰۲۰ نشان داد که حتی مقادیر کم تری متوپریم می‌تواند کراتینین خون بیماران پس از پیوند کلیه را افزایش دهد.

ورزش شدید

کراتینین در عضلات وجود دارد و به آنها در تولید انرژی کمک می‌کند. افرادی که ورزش شدید انجام می‌دهند ولی به هیدراته نگه داشتن بدنشان توجهی نمی‌کنند، پروتئین عضلات آنها بیشتر تجزیه می‌شود و سطح کراتینین خون در آنها بالا می‌رود. به همین دلیل است که می‌گویند در حین ورزش آب کافی بخورید تا وقتی کراتینین تولید می‌شود ازطریق ادرار دفع شود.

نکته مهم: اگر کراتینین خون به‌دلیل آسیب‌دیدگی حاد یا مزمن کلیه بالا باشد، سطح آن تا زمانی که مشکل برطرف نشود کاهش نمی‌یابد. بنابراین، وقتی کراتینین به‌دلیل رژیم غذایی پُر پروتئین، کم‌آبی بدن، مصرف مکمل‌های خاص یا داروها بالاست، این مشکل موقتی یا کاذب است و به‌محض برطرف‌شدن مشکل سطح کراتینین کاهش می‌یابد.

کراتینین پایین نشانه چیست؟

داشتن سطح پایین کراتینین تقریبا غیرمعمول است اما این‌طور نیست که اصلا اتفاق نیفتد. برای مثال، افرادی که تحت دیالیز قرار می‌گیرند، بعد از انجام آن سطح کراتینین آنها خیلی پایین می‌آید. معمولا دلیلی برای نگرانی وجود ندارد اما بهتر است آن را پیگیری کنید.

توده عضلانی کم

تجزیه عضلات باعث تولید کراتینین می‌شود. بنابراین، به هر دلیلی اگر توده عضلانی کاهش یابد سطح کراتینین خون پایین می‌آید. رژیم غذایی کم‌پروتئین یکی از دلایلی است که باعث کاهش توده عضلانی می‌شود. افراد مسن هم که با افزایش سن به‌شکل طبیعی توده عضلانی آنها کم می‌شود، اغلب کراتینین پایینی دارند. کاهش شدید وزن هم اگر به کاهش توده عضلانی منجر شود، می‌تواند سطح کراتینین را پایین آورد.

بیماری‌های مزمن

برخی از بیماری‌های مزمن شامل سوءتغذیه در طولانی‌مدت، میاستنی گراویس و دیستروفی عضلانی که با کاهش انرژی و ضعف عضلات همراه هستند ممکن است سطح کراتینین را پایین بیاورند. برخی بیماری‌های کبدی مثل سیروز هم در کاهش میزان کراتینین نقش مهمی دارند.

علل موقت کاهش کراتینین

از دیگر علل پایین‌بودن کراتین خون که موقت یا کاذب هستند و بعد از رفع آنها کراتینین به سطح طبیعی خود برمی‌گردد عبارت‌اند از:

• نوشیدن آب زیاد درست قبل از آزمایش؛
• بارداری؛
• رژیم غذایی کم‌پروتئین.

افزایش یا کاهش کراتینین نشانه چه بیماری‌هایی است؟

برای جمع‌بندی، اگر همه دلایل افزایش یا کاهش کراتینین را کنار بگذاریم و فقط بیماری‌ها را در نظر بگیریم، نرمال‌نبودن سطح کراتین خون می‌تواند نشانه بیماری‌های زیر باشد:

سطوح کراتینین در دوران بارداری

در دوران بارداری جریان خون به کلیه‌ها افزایش می‌یابد. بنابراین، میزان فیلتراسیون گلومرولی (GFR) و دفع کراتینین در سطح بالایی قرار می‌گیرد. به همین دلیل است که خانم‌های باردار معمولا سطح کراتینین پایین‌تری نسبت به دیگران دارند. یک بررسی در سال ۲۰۲۰ نشان داد که میانگین سطح کراتینین خون در خانم‌های باردار حدود ۷۷ تا ۸۴ درصد پایین‌تر از دیگران است.

سطح کراتینین در طول ۹ ماه بارداری همیشه یکسان نیست و در هر سه‌ماهه تغییراتی خواهد داشت. در جدول زیر آنها را مرتب کرده‌ایم:

مقادیر را با دو واحد اندازه‌گیری مختلف برایتان نوشتیم که اگر در جواب آزمایش اعداد را بزرگ‌تر دیدید نگران نشوید.

آمادگی قبل از انجام آزمایش کراتینین

آزمایش کراتینین خون به آمادگی خاصی نیاز ندارد. حتی لازم نیست ناشتا باشید. اتفاقا برای گرفتن نتیجه دقیق‌تر، بهتر است مانند روزهای عادی غذا بخورید و مایعات بنوشید.

تنها مورد مهم، داروهای تجویزی یا بدون نسخه‌ای است که مصرف می‌کنید. درباره هر نوع دارو یا مکملی که مصرف کرده‌اید به پزشک اطلاع دهید. برخی از داروهای زیر ممکن است بدون اینکه آسیبی در کلیه‌های شما وجود داشته باشد، سطح کراتین خون را افزایش دهند:

• سایمیتیدین؛
• داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) مثل آسپرین یا ایبوپروفن؛
• داروهای شیمی‌درمانی؛
• آنتی‌بیوتیک‌های سفالوسپورین مثل سفالکسین یا سفوروکسیم (سفتین).

شاید پزشک به شما بگوید قبل از آزمایش مصرف داروی خود را متوقف کنید یا اینکه دوز آن را تغییر دهد. موقع تفسیر آزمایش کراتینین هم باید به پزشک درباره داروها یادآوری کنید تا احتمال تأثیر آنها را در نظر بگیرد.

آزمایش خون کراتین چگونه انجام می‌شود؟

این کار بسیار راحت است زیرا صرفا نمونه کوچکی از خون شما برای انجام این آزمایش کافی است. متخصص خون‌گیری از شما می‌خواهد بنشینید و آستین خود را بالا بزنید. سپس بالای بازوی شما را با یک نوار الاستیکی می‌بندد. این کار به فشار جریان خون و نمایان‌شدن رگ کمک می‌کند. محل تزریق را که اغلب ورید داخل آرنج است، ضدعفونی می‌کند و با یک سرنگ مقداری از خون شما را جمع‌آوری می‌کند. ممکن است اولین لحظه کمی سوزش حس کنید ولی کل فرایند خونگیری هیچ درد یا ناراحتی خاصی ندارد. بعد از خارج‌کردن سرنگ روی محل تزریق را چسب می‌زنند و احتمالا از شما می‌خواهند کمی روی آن را فشار دهید تا خون بند بیاید.

به‌ندرت ممکن است این آزمایش عوارضی داشته باشد؛ مثلا با دیدن خون غش کنید، سرگیجه یا حس گیجی داشته باشید یا در محل ورود سوزن روی دستتان درد، قرمزی، کبودی یا عفونت ظاهر شود. معمولا در بیشتر افراد علائم بسیار خفیف هستند و در عرض چند دقیقه از بین می‌روند. اگر عوارض جدی بود به پزشک مراجعه کنید.

درصورت بالا یا پایین بودن سطح کراتینین، چه زمانی باید برای آزمایش مجدد برویم؟

سطح کراتینین در خون مدام تغییر می‌کند؛ بنابراین هیچ بازه زمانی مشخصی برای بررسی مجدد سطح کراتینین وجود ندارد. بیشتر به این بستگی دارد که دلیل بالا بودن کراتینین خون شما چه بوده است.

به‌عنوان مثال، اگر کراتینین شما سال‌هاست که به‌طور خفیفی بالاست و شما از قبل می‌دانید که به‌دلیل فشارخون شماست، ممکن است سالی یک یا دو بار به بررسی مجدد آن نیاز داشته باشید. اگر کراتینین بالا در خون شما یک مشکل جدید است یا آسیب کلیوی جدیدی دارید، ممکن است از شما بخواهند در فواصل منظمی که پزشک توصیه می‌کند آزمایش بدهید. درصورتی‌که داروها باعث افزایش سطح کراتینین شما شده‌اند، ابتدا باید با نظر پزشک مصرف دارو را متوقف کنید و بعد از ۳ یا ۴ روز مجددا آزمایش بدهید.

برای کراتینین پایین احتمالا نیازی نیست آن را بیش از یک یا دو بار در سال بررسی کنید؛ مگر اینکه مشکل کبدی داشته باشید. دلیلش این است که برای تغییر مشهود سطح کراتینین، باید عضله کافی بسازید و این عضله‌سازی زمان می‌برد. تا زمانی که پای کبد وسط نباشد، سطح پایین کراتینین اغلب نگران‌کننده نیست. بنابراین نیاز ندارید که زود به زود آن را چک کنید.

سؤالات متداول