آزمایش مایع نخاعی: مراحل انجام، کاربردها، عوارض و هزینه‌ها؛ همه آنچه که باید بدانید

آزمایش مایع نخاعی یا نمونه‌گیری از مایع نخاعی نوعی روش تشخیصی است که طی آن پزشک مایع مغزی‌نخاعی را از ستون فقرات شما خارج می‌کند. این روش می‌تواند به تشخیص بیماری‌هایی مثل مننژیت، لوسمی و آنسفالیت کمک کند که روی مغز، اعصاب و نخاع اثر می‌گذارند. برای آشنایی بیشتر با آزمایش مایع نخاعی، نحوه انجام آزمایش، نتیجه و عوارض احتمالی آن تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.

آزمایش مایع نخاعی چیست؟

آزمایش مایع نخاعی که با اسامی دیگری مثل پونکسیون کمری (lumbar puncture)، آزمایش ال.پی (LP) یا اسپاینال تَپ (spinal tap) هم شناخته می‌شود، آزمایشی است که برای تشخیص بعضی بیماری‌ها استفاده می‌شود این آزمایش در قسمت پایین کمر انجام می‌شود. طی این فرایند، یک سوزن مخصوص بین دو مهره کمری وارد می‌شود و نمونه‌ای از مایع مغزی نخاعی (CSF) گرفته می‌شود. این مایع اطراف مغز و نخاع را احاطه کرده و از آن‌ها در برابر آسیب محافظت می‌کند.

هدف آزمایش مایع مغزی نخاعی

هدف آزمایش مایع مغزی نخاعی بررسی وضعیت سلامت سیستم عصبی مرکزی است. آزمایش مایع نخاعی می‌تواند در تشخیص عفونت‌های جدی مثل مننژیت مؤثر باشد و به شناسایی سایر بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی مثل سندرم گیلن‌باره و ام‌اس (مالتیپل اسکلروزیس) کمک کند. همچنین می‌تواند برای تشخیص خونریزی اطراف مغز یا سرطان‌های مغز و نخاع و تزریق داروهای بی‌حسی یا شیمی‌درمانی به داخل مایع مغزی‌نخاعی هم استفاده شود.

چرا آزمایش مایع نخاعی انجام می‌شود؟

نمونه‌گیری یا آزمایش مایع نخاعی به دلایل مختلفی انجام می‌شود، ازجمله:

• جمع‌آوری مایع مغزی نخاعی برای بررسی عامل عفونت‌، التهاب‌ یا بیماری‌های دیگر؛
• اندازه‌گیری فشار مایع مغزی‌نخاعی؛
• تزریق بی‌حسی نخاعی، شیمی‌درمانی یا داروهای دیگر؛
• تزریق مواد حاجب یا رنگی (برای میلوگرافی) یا مواد رادیواکتیو (برای سیسترنوگرافی) برای تهیه تصاویر تشخیصی از مسیر جریان مایع مغزی نخاعی؛
• تزریق بی‌حسی منطقه‌ای مثل بی‌حسی اپیدورال برای مسدود کردن درد پایین بدن؛
• تزریق داروهای ضد سرطان یا شل‌کننده عضلات؛
• کاهش فشار داخل جمجمه.

کاربردهای آزمایش مایع نخاعی

اطلاعات به‌‌دست‌آمده از آزمایش مایع نخاعی می‌تواند به تشخیص انواع بیماری‌ها کمک کند، ازجمله:

• عفونت‌های جدی باکتریایی، قارچی یا ویروسی مثل مننژیت، آنسفالیت و سیفلیس؛
• خونریزی اطراف مغز که با نام خونریزی زیر عنکبوتیه (ساب‌آراکنوئید) شناخته می‌شود؛
• بعضی از انواع سرطان‌های مغز یا نخاع؛
• شرایط التهابی خاص سیستم عصبی مثل ام‌اس و سندرم گیلن‌باره؛
• بیماری‌های خودایمنی عصبی؛
• بیماری آلزایمر و سایر شکل‌های زوال عقل (دمانس)؛
• افزایش مایع مغزی نخاعی؛
• میلیت (التهاب نخاع).

آزمایش مایع نخاعی برای تشخیص بیماری ام‌اس

آزمایش مایع نخاعی یکی از روش‌های تشخیصی مهم برای بیماری ام‌اس است. در این آزمایش، نمونه‌ای از مایع مغزی‌نخاعی گرفته شده و بررسی می‌شود. بررسی این نمونه می‌تواند به تشخیص التهاب سیستم عصبی مرکزی، وجود آنتی‌بادی‌ها (نشانه فعالیت غیرطبیعی سیستم ایمنی) و رد سایر بیماری‌های کمک کند. برای تأیید قطعی ابتلا به بیماری ام‌اس، ممکن است پزشک آزمایش‌های دیگری هم تجویز کند.

آزمایش مایع نخاعی در نوزادان

آزمایش مایع نخاعی نوزاد در شرایط خاص انجام می‌شود. این آزمایش به‌خصوص برای تشخیص عفونت‌های سیستم عصبی مرکزی مثل مننژیت یا انسفالیت در نوزادان و تصمیم‌گیری درباره درمان‌های آنتی‌بیوتیکی یا ضد ویروسی برای نوزادان کاربرد دارد. برای انجام آزمایش چند نکته درنظر گرفته می‌شود، ازجمله:

• با توجه به حساسیت بالای کار با نوزادان انجام آزمایش با دقت زیاد توسط متخصص اطفال یا نورولوژیست انجام می‌شود و یک نفر کودک را در موقعیت مناسب نگه می‌دارد. همچنین ممکن است به والدین اجازه داده شود تا در اتاق بمانند.
• سطح نمونه‌برداری باید کاملا استریل باشد. از طرف دیگر، گاهی برای آرام‌کردن نوزاد، از روش‌های غیردارویی یا داروهای خفیف استفاده می‌شود.
• گاهی برای نوزادان و کودکان کوچک، در زمان انجام آزمایش مایع نخاعی از سونوگرافی استفاده می‌شود تا از ورود بیش از حد سوزن جلوگیری شود.
• ممکن است بعد از انجام آزمایش، نوزاد مدت کوتاهی تحت‌نظر باشد تا از بروز مشکلات احتمالی مثل سردرد یا عفونت جلوگیری شود.
• این آزمایش برای تشخیص ام‌اس در نوزادان کاربردی ندارد. ام‌اس معمولاً در سنین بالاتر بروز می‌کند.

آزمایش مایع نخاعی برای تشخیص عفونت‌ها

آزمایش مایع نخاعی یکی از مهم‌ترین روش‌ها برای تشخیص عفونت‌های سیستم عصبی مرکزی مثل مننژیت و آنسفالیت است. با ورود عفونتی‌های باکتریایی، ویروسی، قارچی یا انگلی به سیستم عصبی مرکزی، تغییراتی در ترکیب مایع نخاعی ایجاد می‌شود. بررسی این تغییرات می‌تواند نوع عفونت و شدت آن را مشخص کند و درمان مناسب برای آن انتخاب شود.

هرکدام از عفونت‌ها تغییرات خاصی در مایع نخاعی ایجاد می‌کنند، ازجمله:

• مننژیت باکتریایی: معمولا افزایش سلول‌های سفید (نوتروفیل‌ها)، کاهش گلوکز و افزایش پروتئین؛
• مننژیت ویروسی: معمولا افزایش لنفوسیت‌ها؛
• آنسفالیت و عفونت‌های قارچی یا انگلی: ایجاد تغییرات متنوع که بر اساس نوع عفونت متفاوت است.

چه زمانی آزمایش مایع نخاعی توصیه می‌شود؟

اگر پزشک به وجود بیماری در سیستم عصبی مرکزی شما مشکوک شود، ممکن است آزمایش مایع نخاعی را تجویز کند. این آزمایش ممکن است در موارد دیگری هم انجام شود، ازجمله:

• آسیب به مغز یا نخاع؛
• تشخیص سرطانی که ممکن است به سیستم عصبی مرکزی سرایت کرده باشد؛
• سابقه پزشکی یا علائمی که نشان‌دهنده بیماری سیستم عصبی مرکزی هستند. علائم این بیماری‌ها متنوع است و با بسیاری از بیماری‌ها و اختلالات دیگر مشترک است. ممکن است علائم ناگهانی باشند که نشان‌دهنده بیماری حاد مثل خونریزی یا عفونت سیستم عصبی مرکزی است یا ممکن است علائم به‌تدریج و به آرامی پیشرفت کنند که نشان‌دهنده بیماری مزمن مثل مالتیپل اسکلروزیس یا آلزایمر است.

اگر علائم شما شبیه آنفولانزا باشد، ظرف چند ساعت تا چند روز شدید شود و با تب همراه باشد ممکن است پزشک آزمایش مایع نخاعی را تجویز کند. علائم مختلفی می‌تواند موجب تجویز آزمایش مایع نخاعی شود. ازجمله:

• تغییر در وضعیت ذهنی و هوشیاری؛
• سردرد ناگهانی، شدید یا مداوم یا سفتی گردن؛
• سردرگمی، هذیان یا تشنج؛
• ضعف عضلانی، خستگی و سستی؛
• حالت تهوع شدید یا طولانی؛
• حساسیت به نور؛
• بی‌حسی یا لرزش؛
• سرگیجه؛
• مشکل در تکلم؛
• مشکل در راه رفتن یا هماهنگی حرکات؛
• تغییرات خلقی یا افسردگی.

عوارض و مشکلات احتمالی آزمایش مایع نخاعی

هرچند آزمایش مایع نخاعی روش ایمنی محسوب می‌شود، اما ممکن است عوارض احتمالی داشته باشد، ازجمله:

• سردرد بعد از آزمایش مایع نخاعی: حدود ۲۵ درصد از افرادی که این فرایند را انجام می‌دهند، دچار سردرد می‌شوند. این سردرد به‌دلیل نشت مایع مغزی‌نخاعی به بافت‌های اطراف ایجاد می‌شود. سردرد معمولا چند ساعت تا دو روز بعد از انجام نمونه‌گیری شروع می‌شود و ممکن است با تهوع، استفراغ و سرگیجه همراه باشد. سردرد معمولا در زمان نشستن یا ایستادن شدیدتر می‌شود و شدت آن با دراز کشیدن کم می‌شود. این نوع سردرد می‌تواند از چند ساعت تا یک هفته یا بیشتر ادامه پیدا کند.
• درد یا ناراحتی در پشت (کمر): ممکن است بعد از انجام آزمایش مایع نخاعی در ناحیه پایین کمر احساس درد یا حساسیت داشته باشید. این درد ممکن است به پشت پاها هم منتشر شود.
• خونریزی: امکان خونریزی در نزدیکی محل ورود سوزن پانکسیون یا به صورت نادر در فضای اپیدورال وجود دارد.
• فتق یا هرنی ساقه مغز: تومور مغزی یا هر ضایعه‌ای که فضای داخل جمجمه را اشغال کند، می‌تواند فشار داخل جمجمه را افزایش دهد. در این شرایط، بعد از برداشتن نمونه‌ از مایع مغزی‌نخاعی، ممکن است فشاری روی ساقه مغز (بخشی که مغز را به نخاع متصل می‌کند) وارد شود. برای جلوگیری از این مشکل نادر، معمولا قبل از آزمایش مایع نخاعی، سی‌تی‌اسکن (CT) یا ام‌آر‌آی (MRI) انجام می‌شود تا وجود ضایعات اشغال‌کننده فضا و افزایش فشار داخل جمجمه بررسی شود. همچنین معاینه دقیق عصبی می‌تواند به بررسی ضایعات کمک کند.

عوارض آزمایش مایع نخاعی در نوزادان

آزمایش مایع نخاعی ایمن است؛ بااین حال، ممکن است برای نوزادان عوارض احتمالی داشته باشد که بسیاری از آنها نادر هستند، از جمله:

• درد و ناراحتی در زمان ورود سوزن؛
• خونریزی خفیف در محل ورود سوزن؛
• سردرد بعد از انجام آزمایش (در کودکان شیوع کمتری دارد)؛
• عفونت در محل نمونه‌گیری؛
• آسیب به بافت‌های اطراف (هرچند نادر است، اما امکان آسیب به عصب‌ها یا بافت‌های اطراف نخاع وجود دارد)؛
• نشانه‌های عصبی شامل بی‌حسی و ضعف موقتی (نادر است)؛
• بی‌حالی یا تغییرات تنفسی به‌دلیل استرس یا واکنش به انجام آزمایش (نادر است)؛
• تحریک‌پذیری بیشتر؛
• گریه هنگام در آغوش گرفتن؛
• سفتی بدن؛
• امتناع از خوردن غذا؛
• برجستگی ملاج (نقاط نرم روی سر).

با رعایت بعضی نکات مهم می‌توان احتمال ایجاد عوارض را کاهش داد، ازجمله:

• انجام آزمایش توسط پزشک متخصص و با تجربه؛
• رعایت کامل شرایط استریل؛
• آرام نگه‌داشتن نوزاد قبل و بعد از نمونه‌گیری؛
• مراقبت و پایش دقیق نوزاد بعد از انجام آزمایش.

مراحل انجام آزمایش مایع نخاعی (LP)

قبل از انجام آزمایش مایع نخاعی، پزشک در مورد سابقه پزشکی شما سؤال می‌پرسد و معاینه بالینی انجام می‌دهد. همچنین برای بررسی احتمال مشکلات مربوط به خونریزی یا لخته‌شدن‌ خون ممکن است برایتان آزمایش خون تجویز کند. گاهی‌اوقات انجام سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌آی هم برای بررسی تورم مغز یا اطراف آن توصیه شود.

ممکن است پزشک دستورالعمل‌های خاصی درباره خوردن، نوشیدن و همچنین مصرف داروها به شما بدهد. اگر از داروهای رقیق‌کننده خون یا ضدانعقادهایی مثل وارفارین، کلپیدوگرل یا آپیکسابان استفاده می‌کنید، حتما به پزشک اطلاع دهید. همچنین اگر به داروهایی مثل داروهای بی‌حسی موضعی حساسیت دارید، به پزشک بگویید.

آزمایش مایع نخاعی معمولا در کلینیک یا بیمارستان انجام می‌شود. تیم درمان درباره خطرات و ناراحتی‌های احتمالی حین انجام آزمایش با شما صحبت می‌کند.

قبل از انجام آزمایش مایع نخاعی

ممکن است از شما بخواهند که لباس بیمارستانی بپوشید یا با لباس خودتان این کار انجام شود. معمولا در زمان نمونه‌گیری به پهلو دراز می‌کشید و زانوها را به‌سمت قفسه سینه جمع می‌کنید یا روی تخت می‌نشینید و به جلو خم می‌شوید. هرچند این حالت ممکن است نامطلوب یا ناراحت‌کننده باشد، اما لازم است که تا حد امکان بی‌حرکت بمانید و دستورالعمل‌ها را دنبال کنید. این حالت‌ها باعث باز شدن فضای بین مهره‌ها می‌شود و ورود سوزن را آسان‌تر می‌کند. در مرحله بعد، ناحیه موردنظر روی کمر با صابون ضدعفونی‌کننده یا ید شسته شده و با پوشش استریل پوشانده می‌شود.

حین انجام آزمایش مایع نخاعی

برای انجام آزمایش چند مرحله انجام می‌شود، ازجمله:

• ابتدا داروی بی‌حسی موضعی به کمر تزریق می‌شود تا محل نمونه‌گیری بی‌حس شود. این تزریق ممکن است کمی سوزش ایجاد کند.
• یک سوزن باریک و توخالی بین دو مهره کمری (معمولا بین مهره سوم و چهارم کمری) وارد می‌شود، این ناحیه در پایین کمر، بالای باسن قرار دارد. سوزن وارد فضای زیر عنکبوتیه (فضایی که بین نخاع و مننژها (لایه‌های پوشاننده نخاع)) می‌شود و به کانال نخاعی می‌رسد. ممکن است پزشک برای هدایت بهتر سوزن از تصویربرداری اشعه ایکس به نام فلوروسکوپی استفاده کند تا سوزن دقیقا در محل درست قرار بگیرد. همچنین ممکن است هنگام تزریق بی‌حسی، احساس سوزش خفیفی داشته باشید. در طول انجام آزمایش دردی حس نمی‌کنید، اما ممکن است کمی فشار را در کمر احساس کنید.
• وقتی سوزن در جای خودش قرار گرفت، ممکن است پزشک از شما بخواهد تا کمی وضعیت‌تان را تغییر دهید؛
• در محله بعد، بعد از اندازه‌گیری فشار مایع مغزی نخاعی، نمونه‌ای از مایع نخاعی برداشته می‌شود و دوباره فشار اندازه‌گیری می‌شود.
• سوزن خارج شده و محل آن با پانسمان پوشانده می‌شود.

این فرایند معمولا حدود ۴۵ دقیقه طول می‌کشد. ممکن است پزشک به شما توصیه کند که بعد از انجام آزمایش دراز بکشید.

بعد از انجام آزمایش مایع نخاعی

بعد از انجام آزمایش و نمونه‌برداری چند نکته را رعایت کنید، ازجمله:

• استراحت کنید و از انجام فعالیت‌های شدید در همان روز آزمایش خودداری کنید. اگر شغل شما نیاز به فعالیت بدنی ندارد، می‌توانید به محل کارتان برگردید. درباره فعالیت‌هایتان با پزشک مشورت کنید.
• اگر درد دارید، می‌توانید داروهای مسکن بدون نسخه مثل استامینوفن مصرف کنید. اگر سردردتان شدید شد، به پزشک اطلاع دهید.

نتیجه آزمایش مایع نخاعی

نمونه‌ مایع نخاعی شما برای برررسی به آزمایشگاه فرستاده می‌شود. آزمایشگاه موارد مختلفی را بررسی می‌کند، ازجمله:

• ظاهر کلی: مایع نخاعی معمولا شفاف و بی‌رنگ است. رنگ نارنجی، زرد یا صورتی مایع نخاعی ممکن است نشان‌دهنده خونریزی باشد. رنگ سبز مایع نخاعی می‌تواند نشانه عفونت یا وجود بیلی‌روبین باشد.
• پروتئین: میزان پروتئین کل و پروتئین‌های خاص بررسی می‌شود. سطح بالای پروتئین (بیشتر از ۴۵ میلی‌گرم در دسی‌لیتر) می‌تواند نشانه عفونت یا التهاب باشد. مقدار نرمال پروتئین گزارش‌شده ممکن است در مراکز مختلف متفاوت باشد.
• سلول‌های سفید خون: معمولا مایع نخاعی حداکثر ۵ سلول سفید در هر میکرولیتر دارد. افزایش آن می‌تواند نشان‌دهنده عفونت یا بیماری‌های دیگر باشد.
• گلوکز (قند خون): سطح پایین گلوکز در مایع نخاعی ممکن است نشانه عفونت، تومور یا شرایط دیگر باشد.
• میکروارگانیسم‌ها: حضور باکتری، ویروس، قارچ یا میکروارگانیسم‌های دیگر می‌تواند نشان‌دهنده وجود عفونت باشد.
• سلول‌های سرطانی: حضور بعضی سلول‌ها مثل سلول‌های توموری یا سلول‌های خونی نابالغ در مایع نخاعی می‌تواند نشان‌دهنده بعضی از انواع سرطان باشد.

نتیجه آزمایش شما همراه با اطلاعاتی مثل فشار مایع نخاعی که طی انجام آزمایش به‌دست می‌آید می‌تواند به تشخیص بیماری‌های احتمالی کمک کند. معمولا تیم درمانی ظرف چند روز نتیجه آزمایش را به شما اطلاع می‌دهند، اما گاهی ممکن است زمان بیشتری طول بکشد. در مورد زمان دریافت آزمایش با پزشک صحبت کنید. نتیجه آزمایش اضطراری برای بررسی وضعیت‌های تهدیدکننده حیات مثل خونریزی مغزی یا مننژیت سریع‌تر آماده می‌شود.

برای راحتی بیشتر می‌توانید از خدمات تفسیر آنلاین نتایج آزمایش استفاده کنید. این روش باعث صرفه‌جویی در زمان شده و امکان دریافت مشاوره دقیق بدون نیاز به مراجعه حضوری را فراهم می‌سازد.

چه آزمایش‌های دیگری ممکن است همراه یا بعد از آزمایش مایع نخاعی انجام شود؟

ممکن است پزشک برای تشخیص بهتر شرایط شما، آزمایش‌های دیگری هم تجویز کند، ازجمله:

• کشت خون: برای شناسایی باکتری‌ها یا قارچ‌های موجود در خون؛
• آزمایش‌های مولکولی: برای تشخیص عفونت؛
• آزمایش قند خون و پروتئین کل: برای مقایسه با میزان قند و پروتئین مایع نخاعی؛
• شمارش کامل خون (CBC): برای ارزیابی تعداد سلول‌ها در خون؛
• آزمایش‌های سرولوژیک خون: برای شناسایی پروتئین‌های آزاد شده توسط عوامل بیماری‌زا یا آنتی‌بادی‌های ضد آن‌ها؛
• پروتئین واکنش‌دهنده: آزمایشی برای تشخیص التهاب؛
• آزمایش متابولیک جامع: گروهی از آزمایش‌ها برای ارزیابی تعادل الکترولیت‌ها و سلامت اندام‌ها.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورت بروز بعضی علائم باید به پزشک متخصص مغز و اعصاب (نورولوژیست) مراجعه کنید، ازجمله:

• سردردی که بسیار شدید است و بیش از چند روز طول می‌کشد؛
• ترشح خون‌آلود یا مایعی خونی از محل تزریق (محل سوراخ کردن پوست)؛
• علائم عفونت مثل تورم و تب.

هزینه آزمایش مایع نخاعی

هزینه آزمایش مایع نخاعی با توجه به محل آنجام آزمایش، سال انجام آن و پوشش بیمه‌ای فرد بیمار متفاوت است. در مورد قیمت دقیق انجام آزمایش مایع نخاعی می‌توانید از پزشک یا آزمایشگاه و شرکت بیمه سؤال کنید یا از متخصصان دکترساینا بپرسید.

سؤالات رایج