آزمایش اسپرم چیست؟ ارزیابی کیفیت و کمیت اسپرم برای بررسی باروری
آزمایش اسپرم یکی از آزمایش‌های بسیار مهم مردان برای ارزیابی قدرت باروری آنها است. این آزمایش اطلاعات مفیدی درباره شکل، تحرک، ساختار و تعداد اسپرم‌ها ارائه می‌دهد. اگر مانعی برای باروری مرد وجود داشته باشد، می‌توان با این آزمایش تاحدودی به آن پی برد و به‌موقع برای تعیین مسیر درمان اقدام کرد. اگر کنجکاوید بدانید آزمایش اسپرم چیست و چه اهمیتی در تشخیص مشکلات مربوط به سلامت مردان از نظر باروری دارد، این مقاله را مطالعه کنید. همچنین برای بررسی وضعیت کلی سلامت خود، می‌توانید از خدمات آزمایش‌های چکاپ کامل مردان در منزل دکترساینا استفاده کنید و بدون مراجعه حضوری، تمام آزمایش‌های لازم را در خانه انجام دهید.
آزمایش اسپرم چیست؟
آزمایش اسپرم (Sperm analysis) که به آن آنالیز مایع منی (Semen analysis) نیز می‌گویند، نوعی آزمایش است که روی نمونه مایع منی انجام می‌شود. منی (Semen) مایعی است به‌رنگ سفیدخاکستری که معمولا بعد از ارگاسم از آلت تناسلی مرد خارج می‌شود و شامل مواد زیر است:
- اسپرم: سلول‌های مربوط به تولید مثل هستند که شکل منحصربه‌فردی دارند (شبیه بچه‌قورباغه). سر اسپرم حاوی DNA است که سلول تخمک را بارور می‌کند. دم آن هم به این دلیل طراحی شده است که در سیستم تولیدمثل زنان شنا کند و به سلول تخمک برسد.
- مایعات: مایعات موجود در منی مجرای ادرار را برای عبور اسپرم روان می‌کنند تا بتواند به‌راحتی به‌سمت واژن حرکت کند.
- پروتئین، ویتامین و مواد معدنی: این مواد به تغذیه سلول‌های اسپرم کمک می‌کنند.
در آزمایش اسپرم، منی را زیر میکروسکوپ بررسی می‌کنند تا اطلاعاتی درباره تعداد اسپرم، میزان فعالیت و شکل آنها به دست آورند.
آزمایش اسپرم چه چیزی را تجزیه و تحلیل می‌کند؟
آزمایش اسپرم میزان سلامت و زنده‌بودن اسپرم‌های مرد را تجزیه‌وتحلیل می‌کند. برای این کار، سه عامل اصلی باید اندازه‌گیری شوند که یکی از آنها کمّی است و دوتای دیگر کیفی هستند. این سه عامل عبارت‌اند از:
- تعداد اسپرم؛
- شکل اسپرم؛
- حرکت اسپرم که به‌عنوان تحرک اسپرم هم شناخته می‌شود.
معمولا پزشک دو یا سه آنالیز جداگانه روی اسپرم انجام می‌دهد تا از سلامت آن اطمینان یابد. براساس گفته انجمن شیمی بالینی آمریکا (AACC) آزمایش‌ها باید به فاصله حداقل ۷ روز از یکدیگر و در عرض دو تا سه ماه انجام شوند. تعداد اسپرم در هر روز از روز دیگر متفاوت است. بنابراین، گرفتن میانگین از نمونه اسپرم نتیجه قطعی‌تری به دست می‌دهد.
چرا آزمایش اسپرم انجام می‌شود؟
پزشک به دو دلیل ممکن است از شما بخواهد آزمایش اسپرم انجام دهید. یکی از آنها به‌خاطر مشکل در باروری است و دیگری برای پیگیری عمل وازکتومی. بیایید ببینیم موضوع چیست:
تعیین مشکل ناباروری
اغلب اوقات آزمایش اسپرم را زمانی تجویز می‌کنند که مشکل ناباروری داشته باشید. ناباروری مرد به‌معنای ناتوانی در باردار کردن همسر بعد از ۱۲ ماه رابطه جنسی بدون محافظت است. اگر شما و همسرتان بعد از یک سال تلاش کردن نتوانسته‌اید صاحب فرزند بیولوژیکی شوید، احتمالا یکی از شما دو نفر دچار مشکل باروری است. حدود ۱۵درصد از زوج‌ها در سن باروری، با مشکلاتی برای بچه‌دارشدن مواجه هستند.
پزشک بعد از گرفتن شرح‌حال پزشکی و جنسی شما، یک معاینه کامل فیزیکی انجام می‌دهد. اگر احساس کند مشکل از شماست، آنالیز مایع منی را تجویز می‌کند. حدود ۳۰درصد از ناباروری‌ها مستقیما به‌خاطر مشکلی در توانایی باروری مرد است و در حدود نیمی از موارد، مرد در ناباروری نقش مؤثری دارد. این آزمایش دو موضوع را مشخص می‌کند:
- علت ناباروری از شماست یا همسرتان؛
- آیا مشکل ناباروری از تعداد کم اسپرم‌هاست یا عملکرد آنها دچار اختلال شده است.
پیگیری موفقیت‌آمیز بودن جراحی وازکتومی
وازکتومی نوعی عمل جراحی برای کنترل دائمی بارداری است که در آن، لوله‌هایی که اسپرم را از بیضه‌ها به آلت تناسلی می‌فرستند بریده و بسته می‌شوند. مردانی که تمایلی به بچه‌دار شدن ندارند، این عمل را انجام می‌دهند. بعد از وازکتومی نباید در مایع منی مرد هیچ اسپرمی یافت شود.
معمولا ۸ تا ۱۲ هفته پس از انجام جراحی می‌توان آنالیز مایع منی را انجام داد. در این مدت، داشتن رابطه جنسی محافظت‌شده یا خودارضایی برای پاک‌کردن اسپرم‌ها از سیستم تناسلی مفید است. برای اطمینان از اینکه عمل با موفقیت انجام شده است یا نه، باید به‌مدت سه ماه، ماهی یک‌بار آزمایش اسپرم را انجام دهید.
آزمایش اسپرم چگونه انجام می‌شود؟
برای انجام آزمایش اسپرم به نمونه منی شما نیاز است. چهار روش برای جمع‌آوری این مایع وجود دارد:
- رابطه جنسی با کمک کاندوم؛
- رابطه جنسی با خروج آلت قبل از انزال؛
- انزال با تحریک از طریق جریان الکتریکی؛
- خودارضایی.
معمولا برای گرفتن نمونه تمیز، پزشک خودارضایی را توصیه می‌کند.
مراحل تحویل نمونه و شرایط نگهداری
رعایت‌کردن شرایط انجام آزمایش اسپرم بسیار مهم است وگرنه نتیجه دقیق نخواهد بود. خود پزشک به شما راهنمایی می‌کند که چطور نمونه منی خود را جمع‌آوری کنید. دستورالعمل‌های زیر را به خاطر بسپارید:
آماده‌شدن از چند روز قبل
- ۲۴ تا ۷۲ ساعت قبل از جمع‌آوری نمونه مایع منی، انزال نداشته باشید (یعنی رابطه جنسی برقرار نکنید و خودارضایی نکنید). برخی پزشکان برای اینکه اسپرم‌ها در بالاترین تعداد خود باشند، ۲ تا ۷ روز را مناسب می‌دانند.
- ۲ تا ۵ روز قبل از آزمایش از مصرف الکل، کافئین و هرگونه مواد مخدر مثل حشیش و کوکائین خودداری کنید.
- با دستور پزشک، موقتا هرگونه داروی هورمونی را متوقف کنید.
- با دستور پزشک از چند روز قبل هرگونه داروی گیاهی مثل مخمر سنت‌جان یا اکیناسه را متوقف کنید.
مراحل جمع‌آوری نمونه
- اگر خودارضایی می‌کنید، دست‌ها و آلت تناسلی‌تان را کاملا تمیز کنید؛
- از ظرف استریل دهانه‌گشادی که آزمایشگاه داده است استفاده کنید؛
- به‌هیچ‌وجه داخل ظرف را لمس نکنید؛
- اگر هنگام انزال، منی بیرون از ظرف ریخت سعی نکنید آن را دوباره جمع کنید و در ظرف بریزید؛
- اگر مایع در اطراف ظرف ریخت، آن را تمیز نکنید زیرا ممکن است نمونه آلوده شود؛
- اگر به دلایل مذهبی یا شخصی نمی‌خواهید خودارضایی کنید، از یک کاندوم بدون روان‌کننده هنگام رابطه جنسی استفاده کنید و بعد از انزال، مایع منی را از درون کاندوم به ظرف استریل انتقال دهید.
نگهداری نمونه و تحویل
- مایع منی را در دمای بدن یا تقریبا ۲۰ سانتی‌گراد (۶۸ درجه فارنهایت) نگه دارید. اگر خیلی گرم یا خیلی سرد شود ممکن است نتایج نادرستی ارائه دهد؛
- مایع منی را باید درعرض ۳۰ تا ۶۰ دقیقه پس از خروج از بدن، به مراکز آزمایشگاهی تحویل دهید.
عوامل تأثیرگذار بر نتیجه آزمایش اسپرم
برخی عوامل ممکن است بر نتیجه آزمایش تأثیر منفی بگذارند که ازآن‌جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تماس مایع منی با اسپرم‌کش‌ها؛
- انجام آزمایش در زمان بیماری یا استرس؛
- آلودگی نمونه؛
- خطای آزمایشگاهی.
درصورتی‌که هیچ‌یک از تداخلات بالا پیش نیامده باشند ولی پزشک به نتایج آزمایش شما مشکوک باشد، برای تصمیم‌گیری نهایی ممکن است از شما بپرسد که آیا مواد و داروهای زیر را مصرف کرده‌اید یا نه:
- الکل؛
- کافئین؛
- داروهای تجویزی ازجمله سایمتیدین؛
- گیاهان دارویی مثل مخمر سنت‌جان؛
- مصرف تفریحی موادمخدر و تنباکو.
پارامترهای بررسی‌شده در نتیجه آزمایش اسپرم
بسته به اینکه چرا آنالیز اسپرم را انجام داده‌اید، پارامترهای متعددی را در نتیجه آزمایش اسپرم مشاهده می‌کنید. برای وازکتومی کافی است مشخص شود که آیا اسپرم در منی وجود دارد یا نه اما درباره بررسی مشکلات باروری، تجزیه‌وتحلیل بسیار عمیق‌تری باید صورت گیرد. پارامترهایی که در جواب آزمایش می‌بینید به این صورت هستند:
- مقیاس pH: سطح اسیدها و بازها را در مایع منی در نظر می‌گیرد یعنی اگر مایع منی بیش‌ازحد اسیدی باشد، می‌تواند بر سلامت اسپرم تأثیر بگذارد؛
- حجم: حجم مایع منی مقدار مایع منی موجود در نمونه شما را به میلی‌لیتر محاسبه می‌کند؛
- غلظت یا تراکم اسپرم: تعداد اسپرم‌ها در هر میلی‌لیتر از مایع منی را شمارش می‌کند؛
- مورفولوژی اسپرم: شکل اسپرم و اندازه آن را بررسی می‌کند؛
- تحرک اسپرم: میزان توانایی اسپرم‌ها برای شناکردن را بررسی می‌کند؛
- زمان مایع‌شدن: سرعتی را که مایع منی شما از یک ماده لزج چسبنده به مایع تبدیل می‌شود اندازه می‌گیرد؛
- اسپرم‌های زنده: درصد اسپرم‌های زنده در نمونه مایع منی را نشان می‌دهد؛
- گلبول‌های سفید خون: وجود گلبول‌های سفید خون را در مایع منی بررسی می‌کند که معمولا نشانه عفونت یا التهاب است.
تفسیر نتایج آزمایش اسپرم به زبان ساده
پس از جمع‌آوری نمونه مایع منی، بسته به آزمایشگاهی که به آن مراجعه کرده‌اید، نتایج آزمایش اغلب ۲۴ ساعت تا یک‌هفته بعد حاضر است. نتایج نرمال در تفسیر آزمایش اسپرم به‌صورت زیر هستند:
شکل اسپرم
در مردان سالم، بیش از ۵۰ درصد اسپرم‌ها شکل طبیعی دارند. اگر بیش از ۵۰ درصد اسپرم‌های مرد شکل غیرطبیعی داشته باشند، قدرت باروری او کم است. ممکن است ناهنجاری‌هایی در سر، قسمت میانی یا دم اسپرم شناسایی شوند. حتی ممکن است اسپرم نابالغ باشد و نتواند تخمک‌ها را به‌طور مؤثر بارور کند.
تحرک اسپرم‌ها
در مردان سالم، بیش از ۵۰ درصد اسپرم‌ها یک‌ساعت پس از انزال به‌شکل طبیعی حرکت می‌کنند. میزان تحرک اسپرم برای باروری بسیار مهم است وگرنه در رسیدن به تخمک‌ها و بارور کردن آنها با مشکل مواجه می‌شود. برای تجزیه و تحلیل حرکت اسپرم آنها را در مقیاس ۰ تا ۴ رتبه‌بندی می‌کنند. رتبه صفر به‌معنای آن است که اسپرم‌ها هیچ حرکتی ندارند و نمره ۳ تا ۴ تحرک خوب اسپرم‌ها را نشان می‌دهد.
مقیاس pH
سطح pH مایع منی بین ۷٫۲ تا ۷٫۸ طبیعی در نظر گرفته می‌شود (البته تا ۸ هم نرمال است). سطح pH بالاتر از ۸ ممکن است اسپرم‌ها را بکشد و کمتر از ۷ ممکن است نشانه آلودگی نمونه منی یا انسداد مجاری انزال مردان باشد.
حجم مایع منی
حجم مایع منی در مردان سالم بیشتر از ۲ میلی‌لیتر است. اگر مایع منی مرد کم باشد اسپرم‌های کمتری برای بارورکردن تخمک دارد. اگر حجم مایع اضافی باشد، ممکن است به‌معنای رقیق‌شدن مقدار اسپرم موجود باشد.
زمان مایع شدن
مایع منی در ابتدا حالت غلیظ و چسبناک دارد. بااین‌حال، برای کمک به حرکت اسپرم باید توانایی تبدیل‌شدن به مایع آبکی را داشته باشد. در مردان سالم بین ۱۵ تا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد تا منی به مایع رقیق تبدیل شود. اگر این اتفاق نیفتد، باروری مرد را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
تعداد اسپرم یا تراکم اسپرم
در مایع منی یک مرد سالم و طبیعی، تعداد اسپرم باید ۲۰ میلیون تا بیش از ۲۰۰ میلیون در هر میلی‌لیتر باشد. برخی پزشکان ۱۵ میلیون اسپرم را هم کافی می‌دانند اما کمتر از این مقدار باروری را دشوار می‌کند.
وجود گلبول‌های سفید
اگر در هر میلی‌لیتر از مایع منی بیش از یک میلیون گلبول سفید (لکوسیت) موجود باشد، ممکن است نشانه‌ای از عفونت باشد که بر باروری شما تأثیر گذاشته است.
ظاهر مایع منی
رنگ مایع منی باید سفید متمایل به خاکستری باشد. اگر منی رنگ قرمزقهوه‌ای داشته باشد، ممکن است نشانه‌ای از وجود خون در آن باشد. اگر رنگش زرد است، ممکن است داروهای خاصی را مصرف کرده باشید یا بیماری خاصی داشته باشید.
محدوده نرمال هر پارامتر در آزمایش اسپرم در یک نگاه
| مقیاس pH | ۷٫۲ تا ۸ |
| حجم مایع منی | ۱٫۵ تا ۷٫۶ میلی‌لیتر |
| تراکم اسپرم | ۱۵ تا ۲۵۹ میلیون در هر میلی‌لیتر |
| مورفولوژی یا شکل اسپرم | ۴ تا ۴۸ درصد |
| تحرک اسپرم | ۴۰ تا ۸۱ درصد |
| زمان تبدیل منی به مایع | ۱۵ تا ۳۰ دقیقه بعد از جمع‌آوری |
| زنده‌بودن اسپرم‌ها | ۵۴ تا ۹۷ درصد |
نتایج غیرطبیعی آنالیز اسپرم
اگر اسپرم غیرطبیعی باشد، در رسیدن به تخمک و نفوذ در آن برای باروری مشکل دارد. نتایج غیرطبیعی می‌تواند نشان دهنده موارد زیر باشد:
- ناباروری؛
- عفونت؛
- اختلال در تعادل هورمونی؛
- بیماری‌هایی مانند دیابت یا فیبروز کیستیک؛
- وجود مشکلی در بیضه‌ها مثل بزرگ‌شدن رگ (واریکوسل)؛
- نقص‌های ژنتیکی؛
- قرارگرفتن در معرض اشعه‌ها یا سموم محیطی.
البته نتایج غیرطبیعی آنالیز مایع منی لزوما به این معنا نیست که به‌شکل دائم نابارور شده‌اید. فقط این را نشان می‌دهد که ممکن است بخشی از مشکل شما و همسرتان برای باروری به‌خاطر اسپرم باشد. به همین دلیل، پزشک احتمالا آزمایش‌های بیشتری را پیشنهاد می‌کند که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- آزمایش‌های ژنتیکی؛
- آزمایش هورمونی؛
- آزمایش ادرار پس از انزال؛
- گرفتن نمونه بافت از بیضه‌ها؛
- آزمایش سلول‌های ایمنی ضد اسپرم.
برای بررسی دقیق‌تر و دریافت توضیح تخصصی درباره علت نتایج غیرطبیعی، می‌توانید از تفسیر آنلاین نتایج آزمایش در دکترساینا بهره ببرید و مستقیماً با پزشک متخصص درباره وضعیت خود مشورت کنید.
نتایج آنالیز مایع منی پس از وازکتومی
پس از وازکتومی ممکن است چندین هفته طول بکشد تا منی به‌طور کامل از اسپرم پاک شود (Azoospermia) یا اینکه تعداد کمی اسپرم‌های غیرمتحرک در آن دیده شود.
چه عواملی باعث کاهش کیفیت اسپرم می‌شوند؟
عوامل متعددی می‌توانند بر کیفیت اسپرم تأثیر بگذارند. سن، سبک زندگی، سیگار کشیدن، بیماری‌ها و عوامل محیطی می‌توانند بر تعداد، میزان تحرک، مورفولوژی و دی‌ان‌ای (DNA) اسپرم تأثیر بگذارند و کیفیت آن را کاهش دهند:
- سن: کیفیت اسپرم‌ها بعد از ۴۰ سالگی روند کاهشی پیدا می‌کند؛
- رژیم غذایی: غذاهای ناسالم ازجمله چربی‌های اشباع، الکل، کافئین و غذاهای فرآوری‌شده درصورتی‌که بیش‌ازحد مصرف شوند، کیفیت اسپرم را کاهش می‌دهند؛
- سیگار کشیدن: یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار برای کاهش کیفیت اسپرم است. هم تعداد آن را کاهش می‌دهد و هم به DNA آن آسیب می‌رساند؛
- الکل: مصرف بیش‌ازحد الکل سطح تستوسترون را کاهش می‌دهد و بر تولید اسپرم تأثیر منفی دارد؛
- وزن: چاقی با کاهش کیفیت اسپرم از تعداد آن گرفته تا تحرک، مرتبط است؛
- استرس: استرس تعادل هورمونی را مختل می‌کند و به کاهش کیفیت اسپرم می‌انجامد؛
- داروها: برخی داروها مثل استروئیدهای آنابولیک، برخی داروهای ضدافسردگی و داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند بر تولید و کیفیت اسپرم‌ها اثر منفی داشته باشند.
چگونه می‌توان کیفیت اسپرم‌ها را بهبود بخشید؟
برخی روش‌ها برای بهبود کیفیت اسپرم مفید هستند که در زیر به آنها اشاره کرده‌ایم:
- اصلاح سبک زندگی شامل حفظ وزن سالم، ورزش منظم، مدیریت استرس، خواب کافی، تغذیه مناسب و ترک سیگار؛
- کاهش قرارگیری در معرض سموم محیطی ازجمله آفت‌کش‌ها و سایر مواد شیمیایی؛
- اجتناب از دوش آب داغ، سونا و هر چیزی که سیستم تناسلی و بیضه‌ها را در دمای بالا نگه دارد؛
- درنهایت مراجعه به پزشک برای تجویز داروهایی که کیفیت اسپرم را افزایش می‌دهند.
آیا همسر می‌تواند در تهیه نمونه منی کمک کند؟
بله. اگر تمایلی به خودارضایی ندارید، همسرتان می‌تواند با رابطه جنسی به شما کمک کند. حتما باید از کاندوم بدون روان‌کننده استفاده کنید و برای به‌حداقل‌رساندن احتمال آلودگی، همسرتان هم از روان‌کننده واژن استفاده نکند. بزاق دهان و هر ماده دیگری ممکن است مایع منی را آلوده کنند که همگی بر نتایج آزمایش تأثیر می‌گذارند.
آیا می‌توان تست خانگی برای آزمایش اسپرم استفاده کرد؟
یک‌سری کیت‌های خانگی برای آزمایش اسپرم وجود دارند که فقط تعداد اسپرم را اندازه می‌گیرند. این تست‌ها نمی‌توانند درباره مشکل باروری مرد اطلاعاتی ارائه دهند زیرا قادر به تجزیه و تحلیل کامل مایع منی و اندازه‌گیری میزان تحرک، pH یا بررسی شکل اسپرم‌ها نیستند. دقیق‌ترین نتیجه زمانی حاصل می‌شود که مایع منی خود را با روش‌هایی که گفتیم جمع‌آوری کنید و به آزمایشگاه بفرستید.برای دریافت نتیجه دقیق‌تر و راحت‌تر، می‌توانید از خدمات آزمایش در منزل دکترساینا استفاده کنید تا نمونه‌گیر متخصص در منزل حاضر شود و نمونه اسپرم را به‌صورت اصولی جمع‌آوری و به آزمایشگاه منتقل کند.
کلام آخر دکترساینا
در این مطلب درباره آزمایش اسپرم و شرایط انجام آن صحبت کردیم. اگر احساس می‌کنید مشکلی در باروری دارید که به شما مربوط است نه همسرتان، به پزشک مراجعه کنید. آنالیز مایع منی می‌تواند به شما کمک کند متوجه شوید که آیا تعداد، شکل و کیفیت اسپرم‌های شما طبیعی است یا نه. در صورت وجود مشکل می‌توانید با روش‌های مختلف برای درمان اقدام کنید. پزشکان دکترساینا در کنار شما هستند تا همه‌چیز درباره آزمایش اسپرم و تفسیر آن را به شما توضیح دهند.
سؤالات متداول
چه زمانی باید آزمایش اسپرم انجام داد؟
اگر یک‌سال است برای بچه‌دار شدن تلاش کرده‌اید و موفق نبوده‌اید یا عمل وازکتومی انجام داده‌اید و می‌خواهید موفقیت‌آمیزبودن آن را پیگیری کنید، آزمایش اسپرم برایتان تجویز می‌کنند.
آیا استرس بر نتیجه آزمایش اسپرم اثر دارد؟
بله. مطالعات نشان داده‌اند که استرس در زمان جمع‌آوری نمونه می‌تواند بر پارامترهای مربوط به اسپرم در مایع منی تأثیر بگذارد و استرس مزمن هم در طولانی‌مدت کیفیت اسپرم‌ها را کاهش می‌دهد.
چطور می‌توان کیفیت اسپرم را بهبود داد؟
با اصلاح سبک زندگی، ترک سیگار، مدیریت استرس و داروهای افزایش‌دهنده کیفیت اسپرم با دستور پزشک می‌توان تا حدودی به بهبود کیفیت اسپرم‌ها کمک کرد.
اطلاعات این مقاله صرفاً برای افزایش آگاهی شماست. به‌هیچ‌عنوان بدون مشورت با پزشک اقدام به خوددرمانی نکنید.
