اختلال شخصیت مرزی چیست؟ علائم، دلایل و راه‌های درمان موثر

از روابط عاطفی پرتب‌و‌تاب اما ناپایدار خسته‌اید؟ مدام با حس طردشدگی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنید و افکار مبهمی درباره اهداف، ارزش‌ها و حتی هویت خود دارید؟ احساس می‌کنید کل زندگی‌ را روی لبه تیغ قدم زده‌اید؟ شما مشکوک به اختلال شخصیت مرزی هستید و باید این مقاله را تا انتها بخوانید. این اختلال روانی پیچیده و پرچالش پر از تغییرات ناگهانی خلق‌و‌خو است: از اوج شادی به عمق اندوه، از  نهایت خشم به وفور آرامش، از دل پوچی به اوج انگیزه! اکثر مبتلایان از وجود این اختلال باخبر نیستند و نمی‌دانند برای رفتار سالم‌تر با خود و با اطرافیان، راه‌های سالم‌تری هم هست. خوشبختانه این اختلال قابل‌درمان است و مبتلایان می‌توانند زندگی سالم‌تر، پایدارتر و رضایت‌بخش‌تری داشته باشند. بیایید درباره علائم این اختلال و راه‌های رهایی از آن برایتان بگوییم.

اختلال شخصیت مرزی چیست؟

بوردرلاین یا اختلال شخصیت مرزی (BPD) یک عارضۀ پیچیدۀ روانی است که احساس فرد را نسبت به خود و دیگران تغییر می‌دهد. احساسات شدید، افکار ضدونقیض، خلق‌و‌خوی ناپایدار و رفتار پر از شک و ناامنی از مشخصه‌های اصلی این اختلال است. این افراد هرگز طعم ثبات را نمی‌چشند، با اتفاقات کوچک تحریک می‌شوند، درک درستی از احساسات خود ندارند و در اوج پریشانی به توهم (پارانویا) دچار می‌شوند. به‌عبارت بهتر، هرگز رنگ آرامش و راحتی را نمی‌بینند. نوسانات عاطفی زندگی این افراد را آشفته و رفتار آنان را تکانشی می‌کند و متأسفانه به‌تنهایی از عهدۀ آرام‌کردن خود برنمی‌آیند!

بسیاری از افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی، شرایط دیگری را نیز تجربه می‌کنند، از جمله: افسردگی، اختلالات اضطرابی، اختلالات خوردن، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، اختلال دوقطبی، اختلال سوء مصرف مواد

معمولا علائم این اختلال از ابتدای نوجوانی ظاهر می‌شوند و در بزرگ‌سالی اندکی بهبود می‌یابند. مثلا نوسانات خلقی، خشم و تکانشگری اغلب با افزایش سن بهتر می‌شوند. اما مسائل اصلی مربوط به تصویر خود، ترس از رها شدن و مسائل مربوط به روابط همچنان ادامه‌دار خواهد بود.

خوشبختانه اختلال شخصیت مرزی درمان‌پذیر است.

علائم اصلی BPD

اختلال شخصیت مرزی به طرق مختلفی بروز می‌کند، اما برای تشخیص، متخصصان سلامت روان علائم را در ۹ دسته اصلی گروه‌بندی می‌کنند. برای تشخیص اختلال شخصیت مرزی، باید حداقل ۵ مورد از این ۹ علامت را نشان دهید. علاوه بر این، علائم باید طولانیٰ‌مدت باشند (معمولاً از نوجوانی شروع می‌شوند) و بر بسیاری از جنبه‌های زندگی شما تأثیر بگذارند. علائم اختلال شخصیت مرزی اغلب در دوران نوجوانی شروع می‌شوند. علائم می‌تواند برای هر فرد کمی متفاوت باشد. اما افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی حداقل پنج مورد از این علائم را در طول زمان خواهند داشت:

• ترس از ترک‌شدن و تنهاماندن باعث نوسان خلق‌و‌خو، اضطراب، ترس، خشم، عصبانیت و تحریک‌پذیری آنها می‌شود.
• وقتی برنامه‌ای لغو می‌شود یا کسی چند دقیقه دیر می‌کند، به‌سرعت وحشت‌زده و عصبانی می‌شوند.
• روح رنجور و همیشه آزرده‌خاطر دارند و این ناشی از اضطراب فعال و باور‌های اشتباه آنهاست.
• به دوستان، شریک زندگی و اعضای خانواده حمله کلامی می‌کنند، طعنه می‌زنند و رفتار تلخ دارند.
• دیدگاه آنها به‌سرعت تغییر می‌کند و از این‌ور بوم به آن‌ور بوم می‌افتند.
• تصمیم‌های آنی غیرعاقلانه می‌گیرند، مثل ولخرجی، رانندگی بی‌احتیاط، پرخوری، مصرف مخدر یا الکل.
• عامدانه به خود آسیب فیزیکی می‌زنند، مثلا دست خود را می‌برند، می‌سوزانند یا خودزنی می‌کنند.
• با تهدید به خودکشی، خود‌آزاری یا التماس و گریه‌زاری تلاش می‌کنند جلوی ترک‌شدن را بگیرند.
• به‌سرعت عاشق و فارغ می‌شوند. روابط از نگاه آنها بی‌نقص یا افتضاح است و حد وسط ندارند!
• با وجود میل شدید به ایجاد ارتباط پایدار، معمولا روابط شکستنی و ناپایدار دارند و این به‌خاطر نوسان شدید احساسات آنهاست.
• روابط این افراد با اعضای خانواده نیز آشفته و ناپایدار است.
• اهداف و ارزش‌های این افراد به‌سرعت تغییر می‌کند.
• خودبینی منفی دارند و مدام احساس شرم و گناه می‌کنند. حتی برخی از خود متنفرند.
• دچار توهم می‌شوند.
• همواره با حس پوچی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند و غم‌زده یا کسل به نظر می‌رسند.
• مرتب در‌حال تغییر شغل، دوستان،مذهب و حتی هویت جنسی خود هستند.

دلایل احتمالی BPD چیست؟

اختلال شخصیت مرزی ترکیبی از عوامل بیولوژیکی ارثی و عوامل محیطی است. ریشۀ دقیق و قطعی این عارضه هنوز مشخص نیست، ولی می‌توان آن را مربوط به یکی از مواردی دانست که در ادامه این بخش ذکر کرده‌ایم.

تجربیات دوران کودکی

بررسی سوابق مبتلایان به اختلال شخصیت مرزی حاکی از ناملایمات دوران کودکی این افراد است. اکثر این افراد قربانی کودک‌آزاری هستند و تلخی سوءاستفاده جنسی و عاطفی، جدایی از مادر، فشار روانی برای درس‌خواندن، زندگی در محیط پرتنش، داشتن والدین معتاد و … را چشیده‌اند.

محیط اجتماعی و فرهنگ

همان‌طور که زندگی در اجتماع و دریافت حمایت اجتماعی برای سلامت روان مهم است، اگر در یک جامعه سالم و حمایتگر زندگی نکنیم، برای مدیریت احساساتمان به مشکل می‌خوریم. تجربه طرد‌شدن ازجانب اجتماع، ارزش‌ها و باورهای فرهنگی که جلوی بیان احساسات را می‌گیرند و هنجارها و انتظارات اجتماعی که بار اضافه‌ای بر دوشمان می‌گذارند، زمینه‌ساز اختلالات روانی از‌جمله BPD هستند.

ساختار مغزی

مسئولیت تنظیم خلق‌و‌خلو با مواد شیمیایی مغز است. عملکرد نامناسب و ناقص این مواد، تغییر در نواحی کلیدی مغز را به‌دنبال دارد، از‌جمله بخش‌هایی که مسئول پردازش و تنظیم احساسات هستند! این تغییر باعث ضعف در تصمیم‌گیری، کنترل تکانه، پردازش داده‌های عاطفی، واکنش‌های هیجانی به محرک‌های منفی و حافظه می‌شود. همچنین با کاهش ارتباطات عصبی، فرد را به تکانشگری، پرخاشگری و افسردگی وادار می‌کند.

عوامل ژنتیکی

براساس نتایج تحقیقات پژوهشگران، اختلال شخصیت مرزی یک عارضۀ ژنتیکی و قابل‌انتقال از‌طریق ژن والدین است. این اختلال می‌تواند با سایر بیماری‌های روانی اعضای خانواده نیز مرتبط باشد. برای مثال در خانواده‌ای که مادر مبتلا به اختلال اضطرابی است، خطر ابتلا به شخصیت مرزی به‌مراتب بیشتر خواهد بود.

چگونه BPD تشخیص داده می‌شود؟

شخصیت انسان تا بعداز نوجوانی تکامل‌یافته نیست و نمی‌توان تکانشگری و رفتارهای ضدونقیض کودکان و نوجوانان را به یک اختلال روانی نسبت داد؛ از‌این‌رو تشخیص قطعی این اختلال معمولا بعداز ۱۸سالگی است، مگر‌آنکه علائم کاملا آشکار، شدید و طولانی‌مدت باشند. 

افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی هیچ اطلاعی از رفتار و الگوهای فکری مخرب خود ندارند و معمولا به‌خاطر اضطراب، افسردگی یا دیگر عوارض BPD به روان‌پزشک مراجعه می‌کنند. بنابراین تلاش برای خودتشخیصی در مورد این اختلال بی‌فایده است. فقط یک متخصص سلامت روان (روان‌پزشک، روان‌شناس یا مددکار بالینی) می‌تواند شخصیت مرزی را با ارزیابی روان‌شناختی رفتار مراجع و پاسخ سؤالاتی پیرامون سابقه پزشکی (شخصی و خانوادگی)، تاریخچه شغلی و قدرت کنترل تکانه او، به‌درستی تشخیص دهد.

درمان اختلال شخصیت مرزی

ابتلا به شخصیت مرزی به معنای کنار‌آمدن با علائم این عارضه نیست، متخصصان سلامت روان تکنیک‌های نوین روان‌درمانی، گروه‌درمانی و بعضا دارودرمانی را به‌کار می‌گیرند تا از شدت علائم بکاهند و زندگی راحت‌تر و باکیفیت‌تری به افراد مبتلا هدیه دهند.

روان‌درمانی

روان‌درمانی یا گفتاردرمانی یک درمان انتخابی برای کشف انگیزه‌ها و ترس‌های مرتبط با افکار، رفتار و همچنین یادگیری ارتباط مؤثر با دیگران است. حمایت و راهنمایی یک درمانگر امن و حاذق چراغی در مسیر بهبودی روشن می‌کند. از کسی کمک بخواهید که با او احساس امنیت می‌کنید، درکتان می‌کند و احساسات‌تان را می‌پذیرد. شاید ابتدا تصور کنید این درمانگر ناجی شماست، سپس ناامید شوید و میلی به شرکت در جلسات روان‌درمانی نداشته باشید! بدانید که این نوسان از ایدئال‌سازی به اهریمن‌سازی نشانه‌ای از اختلال شخصیت مرزی (BPD) است و باید حریفش شوید.

۱. رفتاردرمانی دیالکتیکی (DBT)

این رویکرد درمانی با تأکید بر مهارت‌های ذهن‌آگاهی، اثربخشی بین‌فردی، تنظیم هیجان و تحمل پریشانی، نحوه کنترل احساسات و سرکوب الگوهای مخرب را به شخصیت مرزی می‌آموزد. فرد مبتلا در جلسات DBT یاد می‌گیرد احساسات شدید خود را کنترل کند، واقعیت‌های زندگی را بپذیرد، رفتارهای مخرب خود را بشناسد، آنها را تغییر دهد و روابط بهتری با اطرافیان خود داشته باشد.

۲. درمان مبتنی بر ذهنیت (MBT) 

این رویکرد مدرن قدرت ذهنی‌سازی را تقویت کند تا فرد مبتلا به شخصیت مرزی از عهدۀ درک افکار، احساسات و انگیزه‌های خود و دیگران بهتر بربیاید. در جلسات MBT روان‌درمانگر فرد را به تفکر درباره حالت‌های ذهنی خود و دیگران وامی‌دارد و می‌گوید که این حالت‌ها چه اثری بر رفتار دارند. در پایان این جلسات، رفتارهای خودتخریبی شخصیت مرزی به حداقل می‌رسد و تمایز و تمرکز بر احساسات برای او آسان‌تر خواهد بود.

۳. روان‌درمانی متمرکز بر انتقال (TFP) 

این رویکرد روان‌کاوانه بر حس هویت فرد تمرکز دارد و تلاش می‌کند با شناسایی و اصلاح الگوهای رفتاری و عاطفی ناسالم،‌ تجربیات پایدارتر و واقع‌بینانه‌تری از خود و دیگران در ذهن فرد مبتلا بسازد. در اتاق درمان TFP درمانگر ریشۀ اختلال شخصیت مرزی را الگوهای ارتباطی و عاطفی ناسالمی می‌داند که فرد قبلا تجربه کرده است! این الگوها باید ابتدا درک، پذیرفته و بعد با رفتارهای سالم‌تر جایگزین شوند. این جلسات کمک بزرگی به تقویت روابط بین‌فردی، عزت‌نفس، خلق‌و‌خو و کنترل رفتار تکانشی فرد می‌کنند. 

۴. رفتاردرمانی شناختی (CBT)

این رویکرد درمانی ساختاریافته و هدف‌گرا نه‌تنها دید واضح‌تری از افکار و احساسات فرد در اختیارش می‌گذارد، بلکه تأثیر این افکار بر اعمال، رفتار و عادت‌های فرد را روشن می‌کند. شخصیت مرزی در اتاق درمان CBT یاد می‌گیرد افکار و رفتارهای منفی را کنار بگذارد و برای ایجاد الگوهای فکری و رفتاری سالم‌‌تر تلاش کند.

داروهای کمکی

هیچ دارویی منحصرا برای درمان اختلال شخصیت مرزی تولید و تأیید نشده است! در شرایطی که فرد مبتلا هم‌زمان از افسردگی و اضطراب رنج ببرد یا نوسانات خلقی شدید زندگی را برای او دشوار کند، مصرف داروهای ضد‌روان‌پریشی (نورولپتیک) فقط و فقط به‌دستور پزشک برای کنترل رفتار تکانشی کمک‌کننده است.

گروه درمان و حمایت خانواده

شخصیت مرزی نیازمند حمایت فردی و گروهی است. در گروه‌های درمان شخصیت مرزی، عده‌ای از مبتلایان دور هم جمع می‌شوند تا زیر نظر یک درمانگر متخصص، از تجربه‌ها، چالش‌ها، نگرانی‌ها و مشکلات خود بگویند و حرف‌های بقیه را بشنوند. در این اتاق آدم‌ها حرف هم را بهتر می‌فهمند، باهم تعامل مثبت دارند، بدون ترس و واهمه از احساساتشان می‌گویند و حمایت دریافت می‌کنند. حتی پشتیبانی اعضای خانواده تأثیر شگفت‌انگیزی بر تقویت روابط بین‌فردی، مدیریت استرس و تنظیم احساسات افراد مبتلا به شخصیت مرزی می‌گذارد.

زندگی با BPD: چالش‌ها و امیدها

اگر به اختلال شخصیت مرزی مبتلا هستید، بدانید که مغزتان همواره در حالت آماده‌باش است! همه‌چیز از نگاه شما ترسناک‌تر و پراسترس‌تر به نظر می‌رسد، کلید جنگ یا گریز مغزتان راحت‌تر فعال می‌شود، منطقتان راحت‌تر زیر سؤال می‌رود و خیلی زود به نقطه‌ای می‌رسید که کوچک‌ترین کاری از عهدۀ شما ساخته نیست. بنابراین روابط شخصی ناپایدار، این شاخه‌به‌آن‌شاخه‌پریدن، میل به مخدر، اعتیاد به الکل، افسردگی، خود‌آزاری و خودکشی از چالش‌های همیشگی شماست.

هر بار که یک پاسخ مقابله‌ای جدید یا تکنیک خودآرام‌بخشی را تمرین می‌کنید، در حال ایجاد مسیرهای عصبی جدید هستید. مدیتیشن، ذهن‌آگاهی و سبک زندگی سالم مسیرهای عصبی مغز را تقویت می‌کنند و هرچه بیشتر تمرین کنید، این مسیرها قوی‌تر و خودکارتر می‌شوند. پس تسلیم نشوید! امید تا آخرین لحظه زنده است. صبورانه به روند درمان متعهد باشید تا قدرت تغییر افکار، احساسات و رفتار خود را پیدا کنید. به‌مرور زمان یاد می‌گیرید علائم خود را مدیریت کنید و کیفیت زندگی خود را بهبود ببخشید.

آیا اختلال شخصیت مرزی قابل بهبود است؟

متخصصان سلامت روان تا مدت‌ها راهی برای درمان اختلال مرزی نمی‌شناختند و این عارضه را درمان‌ناپذیر می‌دانستند. اکنون می‌دانیم که BPD با رویکردهای تخصصی و پشتیبانی مناسب قابل‌درمان است. درمان یعنی شکستن موفقیت‌آمیز الگوهای ناکارآمدی که افکار، احساسات و رفتار فرد را کنترل می‌کنند! این کار راحتی نیست، ولی با روش‌های نوین رفتاردرمانی دیالکتیکی (DBT)، درمان مبتنی بر ذهنیت (MBT) و روان‌درمانی متمرکز بر انتقال (TFP) می‌توان علائم BPD را به‌مرور تسکین داد و زندگی آرام‌تر و رضایت‌بخش‌تری رقم زد. اگر تلاش برای بهبود علائم کافی و مؤثر باشد، بسیاری از مبتلایان به اختلال شخصیت مرزی زندگی راحت و روابط کار‌آمدی خواهند داشت.

سؤالات متداول