اختلال سلوک در کودکان: علل، نشانه‌ها و روش‌های درمان

اختلال سلوک در کودکان یکی از مشکلات سلامت روان است که در آن الگوی مداومی از رفتارهای پرخاشگرانه و نافرمانی وجود دارد. اختلال سلوک کودکان و نوجوانان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و می‌تواند بر زندگی اجتماعی و تحصیلی آنها اثرات نامطلوبی بگذارد. بنابراین آشنایی با نشانه‌های اختلال سلوک در کودکان برای والدین ضروری است زیرا با تشخیص به‌موقع و استفاده از روش‌های مختلفی مانند روان‌درمانی می‌توان از اثرات نامطلوب آن بر زندگی کودک جلوگیری کرد. در ادامه توضیح می‌دهیم که اختلال سلوک در کودکان چیست و چه علائمی دارد و با روش‌های تشخیص و درمان آن آشنا می‌شویم.

اختلال سلوک در کودکان چیست؟

اختلال سلوک نوعی اختلال رفتاری است که در آن کودک رفتار ضداجتماعی دارد و استانداردها و قوانین اجتماعی را زیر پا می‌گذارد.  

تعریف اختلال سلوک

اختلال سلوک (Conduct Disorder یا CD) به گروهی از مشکلات رفتاری و عاطفی اشاره دارد که با الگوی مداومی از رفتارها و اعمال پرخاشگرانه و بی‌توجهی به دیگران مشخص می‌شود. کودکان مبتلا به اختلال سلوک اغلب قوانین و هنجارهای اجتماعی را نقض می‌کنند. رفتار آنها می‌تواند خصمانه و گاهی همراه با خشونت فیزیکی باشد.

کودکان در سال‌های اولیه زندگی ممکن است علائم اولیه پرخاشگری مانند هل‌دادن، کتک‌زدن و گازگرفتن دیگران را نشان دهند. در نوجوانان و جوانان مبتلا به اختلال سلوک ممکن است رفتارهای جدی‌تری مانند زورگویی، آسیب‌رساندن به حیوانات، دعواکردن، دزدی، خرابکاری و ایجاد آتش‌سوزی مشاهده شود.

اختلال سلوک کودکان را می‌توان در تمام نژادها، فرهنگ‌ها و گروه‌های اجتماعی-اقتصادی مشاهده کرد. معمولا این کودکان مشکلات سلامت روان دیگری نیز دارند که ممکن است در ایجاد اختلال سلوک نقش داشته باشند، ازجمله:  

• افسردگی؛
• اختلال نقص توجه/ بیش‌فعالی (ADHD)؛
• اختلالات یادگیری. 

اختلال سلوک در کودکان می‌تواند قبل از ۱۰‌سالگی شروع شود ولی معمولا در نوجوانی (بین ۱۰ تا ۱۹ سالگی) بروز می‌کند. این بیماری در پسران شایع‌تر از دختران است. میانگین سنی بروز آن در پسران ۱۰ تا ۱۲ سال و در دختران ۱۴ تا ۱۶ سال است.

علل و عوامل مؤثر در بروز اختلال سلوک

عوامل زیادی در بروز این اختلال نقش دارند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بعضی از کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال سلوک در لوب پیشانی مغز دچار اختلال هستند. این اختلال در توانایی آنها در برنامه‌ریزی، دوری از آسیب و درس‌گرفتن از تجربیات منفی گذشته مشکل ایجاد می‌کند.

عوامل زیر خطر ابتلای کودکان و نوجوانان به اختلال سلوک را افزایش می‌دهد:

• طردشدن ازسوی والدین یا بی‌توجهی آنها؛
• ابتلا به سایر اختلالات روانپزشکی و مشکلات سلامت روان شامل:
  • اختلالات خلقی یا اضطرابی؛
• • اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)؛
• • اختلال مصرف مواد؛
• • اختلال نقص توجه/ بیش‌فعالی (ADHD)؛
  • مشکلات یادگیری.
• والدین بیولوژیکی مبتلا به ADHD، اختلال مصرف الکل، افسردگی، اختلال دوقطبی یا اسکیزوفرنی. والدین نوجوانان مبتلا به سلوک اغلب درگیر مصرف موادمخدر و رفتارهای ضداجتماعی هستند و مبتلا به اختلال شخصیت ضداجتماعی تشخیص داده می‌شوند.
• تغذیه نامناسب؛
• زندگی در فقر: سلوک بیشتر در کودکانی دیده می‌شود که در محیط‌های اقتصادی پایین زندگی می‌کنند؛ زندگی در محیط‌های اجتماعی و اقتصادی پایین با ازدحام جمعیت و بیکاری منجر به استرس اقتصادی و اجتماعی و نبود فرزندپروری مناسب می‌شود. (البته اختلال سلوک می‌تواند در کودکان خانواده‌های سالم و با عملکرد بالا نیز رخ دهد.)
• در دسترس بودن موادمخدر و بالابودن جرم در محله‌ای که کودک در آن زندگی می‌کند؛
• آسیب‌شناسی روانی مادر (مشکلات سلامت روان مادر در دوران بارداری و پس از زایمان که می‌تواند بر مادر و کودک تأثیر منفی بگذارد)؛
• فرزندپروری ضعیف و عدم مشارکت والدین در تربیت فرزند؛
• محیط خانه فاقد نظم و نظارت کافی و درگیری‌های مکرر بین والدین که می‌تواند منجر به رفتارهای ناهنجار در کودکان شود؛
• قرارگرفتن در معرض خشونت: کودکانی که در معرض خشونت خانگی مکرر قرار دارند بیشتر به اختلال سلوک مبتلا می‌شوند؛
• بزهکاری و شرارت همسالان؛
• مورد سوءاستفاده جسمی، جنسی یا عاطفی قرارگرفتن؛
• عدم نظارت کافی والدین یا سایر بزرگسالان.

عوامل ژنتیکی و بیولوژیکی نیز می‌توانند در ایجاد اختلال سلوک در کودکان نقش داشته باشند. مطالعات مختلف نشان داده است که بعضی از ویژگی‌های اختلال سلوک می‌توانند ارثی باشند، ازجمله رفتار ضداجتماعی، تکانشگری (impulsivity)، پرخاشگری و عدم حساسیت به تنبیه. سطح بالای تستوسترون، آسیب مغزی تروماتیک، تشنج و آسیب عصبی نیز می‌توانند در پرخاشگری نقش داشته باشند.

نشانه‌های اختلال سلوک در کودکان

بیشتر نشانه‌های اختلال سلوک در کودکان گاهی در سایر کودکان نیز مشاهده می‌شوند ولی در کودکان مبتلا به اختلال سلوک این علائم بیشتر بروز می‌کنند. علائم اختلال سلوک در یادگیری، سازگاری با مدرسه و گاهی در روابط کودک نیز اختلال ایجاد می‌کنند.

چهار نوع رفتار زیر می‌تواند نشان‌دهنده ابتلای کودک به اختلال سلوک باشد:

• پرخاشگری فیزیکی (مانند ظلم به حیوانات، حمله یا تجاوز)؛
• نقض حقوق دیگران (مانند دزدی یا خرابکاری)؛
• دروغگویی یا تقلب؛
• رفتارهای بزهکارانه و قانون‌شکنانه (مانند فرار از مدرسه یا فرار از خانه).

مشخصه بارز اختلال سلوک پرخاشگری نسبت به دیگران و بی‌توجهی بی‌رحمانه به حقوق و نیازهای آنها است. نوجوانان و جوانان مبتلا به اختلال سلوک پرخاشگری، فریب و زورگویی را لذت‌بخش می‌دانند.

مشاهده چند مورد از رفتارهای زیر در فرزندتان می‌تواند نشان‌دهنده ابتلای او به اختلال سلوک باشد:

• قلدری یا رفتار تهدیدآمیز؛
• خشونت فیزیکی (احتمالا با سلاح)؛
• دعواهای کلامی؛
• سرزنش دیگران به‌خاطر رفتار خود؛
• بی‌رحمی نسبت به افراد یا حیوانات؛
• ایجاد آتش‌سوزی عمدی؛
• شکستن قوانین بدون دلیل روشن؛
• فرار از خانه؛
• شکستن مکرر قوانینی که والدین تعیین کرده‌اند؛
• نرفتن به مدرسه (فرار از مدرسه)؛
• بی‌اجازه وارد جایی شدن؛
• دروغ‌گفتن برای به‌دست‌آوردن چیزی یا فرارکردن از مسئولیت؛
• تقلب؛
• دزدی از افراد یا فروشگاه‌ها؛
• خرابکاری یا تخریب اموال دیگران؛
• رفتارهای آزاردهنده عاطفی یا جسمی (مانند استفاده از سلاح کشنده یا اجبار به رابطه جنسی).

بسیاری از جوانان مبتلا به اختلال سلوک در موارد زیر مشکل خواهند داشت:

• احساس و ابراز همدلی یا پشیمانی؛
• نشان‌دادن احساسات نسبت به دیگران؛
• عملکرد خوب در مدرسه یا جامعه و سرزنش دیگران به‌خاطر عملکرد ضعیف؛
• ایجاد و حفظ دوستی‌ها.

آنها اغلب اعمال دیگران را به‌اشتباه خصمانه یا پرخاشگرانه تفسیر می‌کنند و با تشدید وضعیت و تبدیل آن به درگیری کلامی یا فیزیکی پاسخ می‌دهند.

اختلال سلوک در نوجوانان و جوانان می‌تواند با مشکلات دیگری از‌جمله موارد زیر همراه باشد:

• مصرف موادمخدر یا الکل؛
• رفتارهای پرخطر؛
• مشکلات مدرسه؛
• آسیب فیزیکی ناشی از تصادفات یا دعوا.

البته این علائم را می‌توان در کودکانی که مبتلا به این اختلال نیستند نیز مشاهده کرد. چیزی که موجب تشخیص اختلال سلوک می‌شود فراوانی، شدت و مدت‌زمان بروز علائم و همچنین میزان تأثیر آنها بر عملکرد کودک است. در کودکانی که اختلال سلوک دارند، این رفتارها بسیار بیشتر دیده می‌شوند.

تأثیرات اختلال سلوک بر زندگی اجتماعی و تحصیلی کودک

اختلال سلوک تأثیر منفی قابل‌توجهی بر زندگی اجتماعی و تحصیلی کودک می‌گذارد. این تأثیرات می‌توانند از علائم اصلی اختلال سلوک یعنی پرخاشگری، قانون‌شکنی و فریبکاری ناشی شوند. کودکانی که در آنها علائم اختلال سلوک متعددی دیده می‌شود در معرض خطر بالای عدم سازگاری اجتماعی هستند که می‌تواند منجر به افت تحصیلی، طردشدن ازسوی همسالان، فعالیت جنسی زودرس، بی‌بندوباری، سیگارکشیدن، سوءمصرف الکل یا مواد مخدر، عضویت در باندهای بزهکار، افسردگی، افکار خودکشی، بارداری در دوران کودکی، بیکاری و سلامت جسمی ضعیف شود. 

اثرات اجتماعی

• روابط با همسالان: کودکان مبتلا به اختلال سلوک در ایجاد و حفظ روابط مثبت با همسالان خود دچار مشکل می‌شوند. آنها ممکن است ازسوی همکلاسی‌هایشان طرد شوند، به جمع آنها راه داده نشوند یا حتی مورد آزار و اذیت قرار بگیرند.
• پرخاشگری و قلدری: یکی از ویژگی‌های اصلی اختلال سلوک، پرخاشگری است که می‌تواند به‌صورت دعواهای فیزیکی، قلدری یا تهدید دیگران بروز کند.
• مشکل با هنجارهای اجتماعی: ممکن است که این کودکان در درک و پایبندی به قوانین و انتظارات اجتماعی مشکل داشته باشند که منجر به درگیری و سوءتفاهم در محیط‌های مختلف اجتماعی می‌شود.
• افزایش خطر بزهکاری: اختلال سلوک می‌تواند احتمال روی‌آوردن به همسالان بزهکار و فعالیت‌های بزهکارانه مانند سوءمصرف مواد، فعالیت جنسی زودهنگام و رفتار مجرمانه را افزایش دهد.

اثرات تحصیلی

• عملکرد تحصیلی ضعیف: مشکل در تمرکز، رفتارهای مخرب در کلاس درس و نداشتن انگیزه می‌تواند منجر به عملکرد تحصیلی ضعیف و مشکلاتی در انجام تکالیف مدرسه شود.
• شکست تحصیلی و ترک تحصیل: ترکیب مشکلات تحصیلی و مشکلات اجتماعی می‌تواند خطر شکست تحصیلی، تعلیق یا اخراج موقت یا حتی ترک‌تحصیل را افزایش دهد.
• مشکلات یادگیری: اختلال سلوک می‌تواند موجب سایر مشکلات یادگیری یا تأخیرهای رشدی شود و بر پیشرفت تحصیلی تأثیر منفی بیشتری بگذارد.
• کاهش فرصت‌های آموزشی: عدم موفقیت در مدرسه و ترک‌تحصیل می‌تواند فرصت‌های آموزشی و شغلی آینده را کاهش دهد و به‌طور بالقوه منجر به مشکلات اجتماعی و اقتصادی بلندمدت شود.

درمان اختلال سلوک در کودکان

درمان اختلال سلوک در کودکان می‌تواند پیچیده و سخت باشد و چندین ماه طول بکشد. کودکان مبتلا به اختلال سلوک تمایلی به همکاری با دیگران ندارند. آنها اغلب از بزرگسالان می‌ترسند و به آنها بی‌اعتماد هستند. این واقعیت نیز که اختلال سلوک اغلب (ولی نه همیشه) همراه با تعدادی از بیماری‌های روانی دیگر تشخیص داده می‌شود، به پیچیدگی آن می‌افزاید.

روش‌های درمانی مؤثر

درمان اختلال سلوک کودکان به علائم، سن و سلامت عمومی آنها و همچنین شدت بیماری بستگی دارد.

درمان اختلال سلوک در کودکان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

درمان چند سیستمی (Multisystemic therapy یا MST)

شامل مداخلاتی فشرده و اغلب مبتنی بر خانه یا جامعه برای ایجاد تغییر مثبت رفتاری در محیط جوانان است. این روش درمان به‌شدت به مشارکت خانواده و مدرسه متکی است.  

درمان شناختی رفتاری یا CBT (روان‌درمانی فردی)

کودک یاد می‌گیرد که چگونه مشکلات را بهتر حل کند، با دیگران ارتباط برقرار کند و استرس خود را مدیریت کند. او همچنین یاد می‌گیرد که چگونه تکانه‌ها (impulses) و خشم را کنترل کند. رفتاردرمانی شناختی برای کودکان مبتلا به اختلال سلوک بر پرورش مهارت‌های حل مسئله، تقویت روابط با حل تعارضات و یادگیری مهارت‌هایی برای کاهش تأثیرات منفی در محیط متمرکز است.

خانواده‌درمانی (Family therapy)

این درمان به ایجاد تغییرات در خانواده کمک می‌کند و مهارت‌های ارتباطی و تعاملات خانوادگی را بهبود می‌بخشد.

گروه‌درمانی همسالان (Peer group therapy)

کودک مهارت‌های اجتماعی و بین‌فردی خود را تقویت می‌کند.

آموزش مدیریت والدین (PMT)

هدف این درمان، آموزش والدین کودک برای تعیین قوانین ثابت با پاداش مناسب برای رفتارهای مثبت است.

آموزش مدیریت خشم

هدف مدیریت خشم کاهش احساسات عاطفی کودک و برانگیختگی فیزیولوژیکی (physiological arousal) ناشی از خشم است. شما نمی‌توانید از شر چیزها یا افرادی که کودک را عصبانی می‌کنند خلاص شوید یا کاملا از آنها اجتناب کنید. آموزش مدیریت خشم به فرزندتان می‌آموزد که چگونه واکنش‌هایش را کنترل کند.

درمان جامعه‌محور (community-based treatment)

این درمان شامل مدارسِ درمانی و مراکز درمانیِ مسکونی است که می‌توانند برنامه‌ای ساختاریافته برای کاهش رفتارهای مخرب ارائه دهند.

دارودرمانی  

متخصصان خدمات درمانی معمولا از دارو برای درمان مستقیم اختلال سلوک استفاده نمی‌کنند ولی ازآنجایی‌که اختلال سلوک می‌تواند با سایر بیماری‌ها و اختلالات روانی مانند ADHD همراه باشد ممکن است که کودک برای درمان سایر علائم یا اختلالات خود دارو دریافت کند.

غلبه بر اختلال سلوک دشوار است ولی غیرممکن هم نیست. پس از ظاهرشدن علائم هرچه درمان را زودتر شروع کنید، احتمال موفقیت آن بیشتر خواهد بود.

اهمیت مشاوره و روان‌درمانی در درمان اختلال سلوک

«روان‌درمانی» اصطلاحی برای انواع تکنیک‌های درمانی است که هدفشان کمک به فرد در شناسایی و تغییر احساسات، افکار و رفتارهای مشکل‌ساز است. روان‌درمانی اختلال سلوک معمولا زندگی خانوادگی و مدرسه را با تمرکز بر بهبود تعاملات خانوادگی، عملکرد تحصیلی و رفتار کودک در محیط‌های مختلف هدف قرار می‌دهد.

مشاوره و روان‌درمانی در درمان اختلال سلوک بسیار مهم هستند زیرا به کودک کمک می‌کنند که مهارت‌های اساسی برای مدیریت احساسات، بهبود تعاملات اجتماعی و رسیدگی به مسائل اساسی مؤثر در این اختلال را در خود پرورش دهد. می‌توان از رویکردهای درمانی مختلفی برای رفع نیازها و چالش‌های خاص مرتبط با اختلال سلوک استفاده کرد مانند درمان شناختی رفتاری (CBT)، خانواده‌درمانی و گروه‌درمان همسالان.

روش‌های ارزیابی اختلال سلوک

روانپزشک کودک، روانشناس یا سایر متخصصان سلامت روان معمولا اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان را با انجام موارد زیر تشخیص می‌دهند:

• گرفتن شرح حال دقیقی از رفتار کودک و همچنین عوامل بیولوژیکی، روانی، اجتماعی و فرهنگی مرتبط که در طول مصاحبه بالینی با کودک و مراقب (یا مراقبان) شناسایی می‌شوند؛
• بررسی داده‌های مربوط به گذشته مانند سوابق مدرسه، دادگاه و درمان‌های گذشته و مصاحبه با افرادی که با کودک در ارتباط هستند مانند اعضای خانواده یا معلمان؛
• کسب اطلاعات بیشتر ازطریق موارد زیر:
  • مشاهده رفتار کودک؛
  • آزمایش روانشناسی.

متخصص سلامت روان می‌تواند با استفاده از معیارهای ارائه‌شده در «راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن روانپزشکی آمریکا» اختلال سلوک را تشخیص دهد. آنها اختلال سلوک را در کودکان یا نوجوانانی تشخیص می‌دهند که در ۱۲ ماه گذشته دست‌کم ۳ مورد و در ۶ ماه گذشته دست‌کم یک مورد از رفتارهای زیر را نشان داده‌اند:

• پرخاشگری نسبت به افراد یا حیوانات؛
• تخریب اموال؛
• فریب‌دادن، دروغ‌گفتن یا دزدی‌کردن؛
• نقض جدی قوانین والدین.

این رفتارها باید به‌اندازه‌ای قابل‌توجه باشند که عملکرد فرد در روابط، خانه، مدرسه یا محل کار را مختل کنند. روانشناسان و روانپزشکان برای درک کامل رفتار کودک اغلب به گزارش‌های والدین، خواهر و برادر، دوستان و معلمان تکیه می‌کنند.

پرسشنامه‌ها و ابزارهای تشخیص اختلال سلوک

اگر فرزندتان علائم اختلال سلوک را دارد باید به روانشناس یا روانپزشک کودک و نوجوان مراجعه کنید. این متخصصان سلامت روان از ابزارهای مصاحبه و ارزیابی ویژه طراحی‌شده برای بررسی وضعیت سلامت روان کودکان استفاده می‌کنند. پرسشنامه اختلال سلوک کودکان یکی از این ابزارها است. از این پرسشنامه برای غربالگری و ارزیابی اختلال سلوک استفاده می‌شود.

پرسشنامه‌ها معمولا شامل سؤالاتی درمورد رفتارهای خاص مرتبط با اختلال سلوک، مانند پرخاشگری، تخریب اموال، فریبکاری و قانون‌شکنی هستند. در آنها درمورد رفتار کودک در محیط‌های مختلف، مانند خانه، مدرسه و در جمع همسالان سؤالاتی پرسیده می‌شود. در بسیاری از پرسشنامه‌ها برای تعیین شدت اختلال سلوک و شناسایی بیماری‌های سلامت روان احتمالی از سیستم‌های نمره‌دهی استفاده می‌شود.

چگونه می‌توان از بروز اختلال سلوک کودکان جلوگیری کرد؟

درحال‌حاضر هیچ راه شناخته‌شده‌ای برای پیشگیری از اختلال سلوک وجود ندارد زیرا این بیماری ناشی از ترکیبی پیچیده از عوامل است. متخصصان دقیقا نمی‌دانند که چرا بعضی از کودکان به اختلال سلوک مبتلا می‌شوند. عواملی مانند تجربه‌ای تروماتیک یا آسیب‌زا، مشکلات اجتماعی و عوامل بیولوژیکی می‌توانند در بروز این بیماری دخیل باشند. والدین می‌توانند برای کاهش خطر ابتلای فرزندشان به این اختلال استراتژی‌های مثبت فرزندپروری را بیاموزند. این کار می‌تواند به ایجاد رابطه نزدیک‌تر میان والدین و فرزند کمک کند و زندگی امن و پایداری را در خانه برای کودک ایجاد کند.

سؤالات متداول