هیپنوتیزم درمانی چیست؟ روش‌های علمی برای درمان اضطراب، درد و ترک عادت

همه ما در فیلم‌ها و سریال‌ها کسانی را دیده‌ایم که هیپنوتیزم می‌شوند و به‌طور ناخواسته دستورات فرد هیپنوتیزم‌کننده را اجرا می‌کنند. البته این تصویری اغراق‌شده و غیرواقعی از هیپنوتیزم است. هیپنوتیزم روشی غیرتهاجمی است که با استفاده از آن می‌توان در جسم و روان افراد تأثیراتی واقعی ایجاد کرد. امروزه از هیپنوتیزم برای درمان بسیاری از مشکلات روانی و جسمی استفاده می‌شود و تأثیرگذاری آن ازنظر علمی نیز اثبات شده است. اگر می‌خواهید بدانید که هیپنوتیزم‌درمانی چیست و چگونه انجام می‌شود، تا پایان مقاله با ما همراه باشید.  

هیپنوتیزم درمانی چیست؟

هیپنوتیزم درمانی، که به آن تلقین هیپنوتیزمی نیز می‌گویند، روشی است که در آن از هیپنوتیزم هدایت‌شده برای رسیدن به حالتی خلسه‌مانند از تمرکز، توجه، کاهش آگاهی محیطی و افزایش تلقین‌پذیری استفاده می‌شود. این حالت شبیه غرق‌شدن کامل در کتاب، فیلم، موسیقی یا حتی افکار یا مراقبه‌های شخصی است. در این حالت، فرد به‌شکلی غیرمعمول به یک ایده یا تصویر واکنش نشان می‌دهد ولی تحت «کنترل» کسی نیست.

هیپنوتراپیست به فرد کمک می‌کند که آرام شود و توجه خود را به درون معطوف کند. با این کار او می‌تواند برای دستیابی به تغییرات رفتاری مطلوب یا مدیریت بهتر درد یا سایر مشکلات جسمی منابعی را در درون خود کشف و استفاده کند. درنهایت، فرد یاد می‌گیرد که چگونه به‌تنهایی و بدون حضور هیپنوتراپیست وضعیت آگاهی خود را کنترل کند تا بتواند کنترل بیشتری بر پاسخ‌های جسمی و روانی‌اش داشته باشد.

به‌طورکلی می‌توان گفت که کاربردهای هیپنوتیزم شامل کمک به درمان بعضی از بیماری‌های روانی و جسمی و تغییر عادات است. بعضی از درمانگران از هیپنوتیزم برای افزایش اثربخشی سایر درمان‌های روانشناختی یا کنترل درد نیز استفاده می‌کنند. البته ممکن است درمانی را که به شما ارائه می‌دهند با نام معمول آن (مانند CBT) توصیف کنند و از اصلاح هیپنوتیزم درمانی استفاده نکنند. طول درمان هیپنوتراپی نیز مانند روان‌درمانی به پیچیدگی مشکلی که برای رفع آن استفاده می‌شود بستگی دارد.

انجمن روانشناسی آمریکا (APA) و انجمن پزشکی آمریکا (AMA) از سال ۱۹۵۸ هیپنوتیزم‌درمانی را به‌عنوان روشی معتبر به رسمیت شناخته‌اند و مؤسسه ملی سلامت آمریکا (NIH) از سال ۱۹۹۵ آن را به‌عنوان درمانی برای درد مزمن توصیه کرده است.

هیپنوتیزم‌درمانی چگونه عمل می‌کند؟

هیپنوتیزم روشی روانشناختی است که می‌تواند به تغییر احساس و رفتار ما کمک کند. در هیپنوتیزم در حالت تمرکز کامل قرار می‌گیریم، حالتی که در آن آگاهی ما از محیط اطراف کاهش می‌یابد. در این حالت بیشتر قادر به پذیرش «تلقین‌ها» هستیم. جلسات متناسب با نیازهای فردی تنظیم می‌شوند و می‌توانند به انواع مختلفی از مسائل مانند اضطراب، استرس، فوبیا، اعتیاد، مدیریت وزن، اختلالات خواب و ایجاد اعتمادبه‌نفس بپردازند. درمانگر ممکن است که از تجسم، تصویرسازی هدایت‌شده یا تکنیک‌های تلقین مستقیم برای پشتیبانی از تغییرات رفتاری یا عاطفی موردنظر استفاده کند.

معمولا در جلسات هیپنوتیزم درمانی راحت می‌نشینیم و ۱۰ تا ۹۰ دقیقه به صدای درمانگر یا صدایی ضبط‌شده گوش می‌دهیم. جلسه هیپنوتیزم درمانی با القا (induction) شروع می‌شود: درمانگر به‌آرامی و با ملایمت صحبت می‌کند و تلقین‌هایی را انجام می‌دهد تا توجه خود را متمرکز کنید و آرام شوید. درمانگر معمولا این کار را با توصیف تصاویر آرامش‌بخش مانند درازکشیدن در ساحل انجام می‌دهد.

وقتی وارد حالت هیپنوتیزم عمیق می‌شوید درمانگر ارائه تلقین‌ها را شروع می‌کند. این تلقین‌ها حرف‌هایی هستند که به تغییر دیدگاه شما به‌شکلی مفید کمک می‌کنند یا موجب می‌شوند که بهترین راه پیش رو برای خود را بشناسید. تلقین‌ها می‌توانند شامل ایجاد تصاویری از احتمالات مطلوب نیز باشند، مثلا تصور‌کردن خود در مکانی عمومی که در آن احساس اضطراب ندارید. در حالت هیپنوتیزم ذهنتان می‌تواند این تصاویر را بدون انتقادکردن بپذیرد. فراموش نکنید که در حالت هیپنوتیزم، کنترل اوضاع را در دست دارید و اگر نمی‌خواهید، مجبور نیستید که از تلقین‌های درمانگر پیروی کنید.

روش القای هیپنوتیزمی (hypnotic induction) حالتی از توجه متمرکز ایجاد می‌کند و تفکر انتقادی را کاهش می‌دهد. این به فرد امکان می‌دهد که در تصاویری غوطه‌ور شود که به تغییر ایده‌ها و تداعی‌های غیرمفید کمک می‌کنند. این ایده‌ها اغلب در دوران کودکی شکل می‌گیرند و دیگر برای زندگی روزمره در بزرگسالی مفید نیستند.

هیپنوتیزم درمانی نوعی «تنظیم بالابه‌پایین» است یعنی تلقینات کلامی مورداستفاده در هیپنوتیزم درمانی (بالا) بر نحوه تفکر و احساس شما (پایین) تأثیر می‌گذارند. هیپنوتیزم درمانی موجب می‌شود که تصمیم بگیرید به چه چیزهایی باید توجه کنید و به چه چیزهایی نباید. مثلا وقتی دچار درد مزمنی هستید که به بدن شما آسیبی نمی‌رساند، هیپنوتیزم درمانی می‌تواند توجه شما را از درد منحرف کند و موجب شود که توجه کمتری به آن داشته باشید.  

محققان با بررسی مغز یک فرد توانسته‌اند ببینند که تلقینات در هیپنوتیزم درمانی فعالیت نواحی مرتبط مغز را تغییر می‌دهد.

آیا هیپنوتیزم علمی است؟

اثربخشی هیپنوتیزم بالینی به‌دلیل مسائل ماورایی نیست بلکه در علم و روانشناسی ریشه دارد. وقتی به حالت آرامش و تمرکز هدایت می‌شوید، ذهن انتقادی و آگاهانه آرام می‌شود و ذهن ناخودآگاه پذیرای بینش‌های جدید و تلقین‌های مثبت می‌شود. این امکان تغییر الگوهای عمیق تفکر، احساس و رفتار را فراهم می‌کند.

تحقیقات، ازجمله مطالعات تصویربرداری عصبی، نشان می‌دهند که در طول هیپنوتیزم، مغز وارد حالت منحصربه‌فردی از افزایش تمرکز و تغییر فعالیت مغزی می‌شود که با خواب یا حالت‌های بیداری معمولی متفاوت است. مطالعات نشان داده‌اند که هیپنوتیزم می‌تواند فعالیت در قشر کمربندی قدامی پشتی (dACC، ناحیه‌ای از مغز که در توجه بیرونی دخیل است) را کاهش دهد که به آرام‌کردن ذهن انتقادی کمک می‌کند. همچنین می‌تواند فعالیت سیستم عصبی پاراسمپاتیک را افزایش دهد که موجب آرامش و کاهش اضطراب می‌شود. این امر درونی‌سازی تلقین‌های مثبت، دستیابی به دیدگاه‌های جدید و تغییر واقعی الگوهای فکری غیرمفید را برای افراد آسان‌تر می‌کند.

مطالعات بارها مزایای هیپنوتیزم درمانی بالینی را تأیید کرده‌اند و بر توانایی آن در تسریع بازیابی سلامتی و بهبود نتایج در محیط‌های درمانی مختلف تأکید کرده‌اند.     

باورهای غلط درباره هیپنوتیزم

۱. هیپنوتیزم درمانی می‌تواند خطرناک باشد

هیپنوتیزم درمانی در دنیای واقعی به‌اندازه تصورات رایج در فرهنگ عامه ترسناک، ساده یا قدرتمند نیست. هیپنوتیزمی که درمانگران آموزش‌دیده انجام می‌دهند، جایگزین یا مکملی بی‌خطر برای دارو است. هیپنوتیزم نوعی کنترل ذهن نیست. مراجعین در طول جلسات هیپنوتیزم درمانی کاملا بیدار هستند و باید بتوانند تجربیات خود را به‌طور کامل به یاد بیاورند. همچنین آنها اراده آزاد خود را کاملا حفظ می‌کنند. اگر «تلقین پس از هیپنوتیزم» درمانگر مؤثر باشد، به این دلیل است که او چیزی را که مراجع می‌خواهد به آن دست یابد، به او تلقین می‌کنند و در حالت آرامش، مراجع بهتر می‌تواند مسیر مثبت تلقین‌شده برای تغییر را تصور کند و به آن متعهد شود.

۲. هیپنوتیزم‌پذیری نشانه ضعف ذهنی است

در هیپنوتیزم درمانی «هیپنوتیزم‌پذیری» بیشتر یک مزیت است تا نشانه ضعف. گرچه افراد مختلف ازنظر هیپنوتیزم‌پذیری بسیار متفاوت هستند، این ویژگی تنها عاملی نیست که در موفقیت هیپنوتیزم مؤثر است. هیپنوتیزم نیز مانند هر ابزار یا رویکرد درمانی دیگری زمانی بهترین عملکرد را دارد که مراجعه مایل به شرکت در آن باشد. این پذیرابودن مهم است زیرا حتی افرادی که سطح بالایی از هیپنوتیزم‌پذیری را دارند، ممکن است برای پیشرفت در درمان به جلسات زیادی نیاز داشته باشند. بااین‌حال، کودکان معمولا راحت‌تر از بزرگسالان هیپنوتیزم می‌شوند و ممکن است که فقط پس از چند جلسه به هیپنوتیزم‌درمانی پاسخ دهند.

۳. افراد هیپنوتیزم‌شده نمی‌توانند در برابر تلقین‌ها مقاومت کنند

اعتقاد بر این است که فرد هیپنوتیزم‌شده به‌طور خودکار با هرآنچه هیپنوتیزم‌کننده از او می‌خواهد همراه می‌شود و کورکورانه از او اطاعت می‌کند. برخلاف این تصور رایج در رسانه‌ها که می‌توان از هیپنوتیزم برای کنترل افراد استفاده کرد، افراد در طول هیپنوتیزم کنترل خود بر اعمالشان را از دست نمی‌دهند. در واقع آنها می‌توانند در برابر تلقین‌های هیپنوتیزمی مقاومت کنند و حتی با آنها مخالفت کنند. تجربه آنها از کنترل در طول هیپنوتیزم به نیت و انتظارشان درمورد اینکه آیا کنترل ارادی خود را حفظ کنند یا نکنند، بستگی دارد.

۴. هیپنوتیزم «حالتی خاص» است

هیپنوتیزم اغلب به‌اشتباه به‌عنوان یک «حالت خاص» توصیف می‌شود که در آن مکانیسم‌های دفاعی کاهش می‌یابند و «حالت منحصربه‌فردی از آرامش فیزیکی و ناخودآگاهی آگاهانه» موجب می‌شود که ازطریق هیپنوتیزم به اعماق ناخودآگاه خود وارد شویم. درحالی‌که افراد می‌توانند حتی زمانی که هوشیار و روی دوچرخه ثابت هستند به تلقینات هیپنوتیزمی پاسخ دهند. عبارت «ناخودآگاهی آگاهانه» توصیفی نادرست است زیرا در طول هیپنوتیزم حتی افراد بسیار تلقین‌پذیر نیز هوشیار و آگاه از محیط اطراف خود هستند. دقیق‌تر این است که هیپنوتیزم را به‌عنوان مجموعه‌ای از رویه‌ها در نظر بگیریم که در آن از تلقینات کلامی برای اصلاح آگاهی، ادراک و شناخت استفاده می‌شود، نه اینکه به‌طور غیرضروری «حالت‌های خاص» را برانگیزد.

۵. افراد یا هیپنوتیزم‌پذیر هستند یا نیستند

واکنش‌پذیری یا پاسخ به هیپنوتیزم در طول زمان نسبتا پایدار است. بااین‌حال، فرض اینکه افراد یا هیپنوتیزم‌پذیر هستند یا نیستند، نادرست است. واکنش‌پذیری افراد بسیار متفاوت است و اغلب به بعضی از تلقین‌ها پاسخ می‌دهند ولی به بعضی دیگر نه. بیشتر مردم به‌اندازه کافی هیپنوتیزم‌پذیر هستند تا از تلقین‌های درمانی بهره قابل‌توجهی ببرند.

۶. واکنش به تلقین‌ها چیزی بیش از تظاهر نیست

گاهی رفتارهای پیشنهادی در طول هیپنوتیزم آن قدر دور از واقعیت به نظر می‌رسند که سؤالاتی در مورد واقعی‌بودن پاسخ‌های هیپنوتیزمی ایجاد می‌شود ولی مطالعات تصویربرداری عصبی نشان می‌دهند که اثرات تلقین‌های هیپنوتیزمی، نواحی مغز (مثلا پردازش بصری) را مطابق با رویدادهای پیشنهادی (مثلا توهم یک شیء) فعال می‌کند. این یافته‌ها شواهد قانع‌کننده‌ای ارائه می‌دهند که اثرات هیپنوتیزمی در سطح نوروفیزیولوژیکی، مطابق با آنچه افراد گزارش می‌دهند، ایجاد می‌شوند.

۷. اجرای روش‌های هیپنوتیزمی به مهارت زیادی نیاز دارد

یکی از تصورات غلط رایج این است که هیپنوتیزم‌کننده متخصص در علم هیپنوتیزم یا هیپنوتیزم‌کننده‌ای با قدرت نفوذ جادویی و ویژه می‌تواند هر کسی را «هیپنوتیزم» کند. ولی این افسانه محض است. اجرای القای هیپنوتیزمی و تلقین‌های خاص به هیچ مهارت یا توانایی خاصی فراتر از آنچه برای تعاملات اجتماعی اولیه و اجرای رویه‌های تجربی یا بالینی مانند توانایی ایجاد تفاهم (rapport، رابطه بیمار و متخصص بالینی)، لازم است، نیاز ندارد. البته فقط باید متخصصانی هیپنوتیزم را انجام دهند که در استفاده از آن آموزش دیده‌اند.

۸. رگرسیون سنی هیپنوتیزمی می‌تواند خاطرات دقیقی را از گذشته‌های دور بازیابی کند

برنامه‌های تلویزیونی و فیلم‌ها اغلب افرادی را نشان می‌دهند که قادرند با هیپنوتیزم خاطراتی بسیار دقیق از زندگی در زمان‌های دور را به یاد بیاورند ولی تحقیقات دیدگاه متفاوتی را نشان می‌دهند. هنگامی که محققان دقت خاطرات افرادی را که به زمان‌های گذشته (مثلا قرن دهم) «رگرسیون سِنی» شده‌اند، با اطلاعات واقعی از دوره پیشنهادی بررسی می‌کنند، متوجه می‌شوند که این اطلاعات تقریبا همیشه نادرست است. آنچه افراد گزارش می‌دهند، عمدتا با اطلاعاتی مطابقت دارد که آزمایش‌کنندگان درمورد تجربیات و هویت‌های زندگی گذشته فرضی آنها (مثلا نژاد، فرهنگ، جنسیت متفاوت) ارائه می‌دهند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که آنچه شرکت‌کنندگان در آزمایش به یاد می‌آورند منعکس‌کننده انتظارات، خیالات و باورهای آنها در مورد ویژگی‌ها و رویدادهای شخصی در طول یک دوره تاریخی خاص است.

چه بیماری‌هایی با هیپنوتیزم قابل‌درمان‌اند؟

هیپنوتیزم‌درمانی از روش‌های درمانی کمکی است، یعنی معمولا در کنار سایر اشکال درمان روانشناختی یا پزشکی (مانند روش‌های سنتی گفتاردرمانی) استفاده می‌شود. هیپنوتراپی می‌تواند به‌عنوان بخشی از درمان اضطراب، استرس، حملات پانیک، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، فوبیاها، سوءمصرف مواد شامل تنباکو، اختلال عملکرد جنسی، رفتارهای اجباری نامطلوب (undesirable compulsive behaviors)، اختلالات خلقی و عادات بد کاربردهای زیادی داشته باشد. می‌توان از آن برای بهبود خواب یا رفع اختلالات یادگیری، مشکلات ارتباطی و چالش‌های رابطه‌ای (relationship challenges) استفاده کرد.  

هیپنوتیزم‌درمانی می‌تواند به مدیریت درد کمک کند و در رفع مشکلات پزشکی مانند اختلالات گوارشی، علائم اختلالات خودایمنی و عوارض جانبی گوارشی بارداری یا شیمی‌درمانی مؤثر باشد. تحقیقات نشان داده است که هیپنوتراپی می‌تواند در بیمارانی که تحت جراحی قرارگرفته‌اند و قربانیان سوختگی موجب کاهش زمان بهبودی، اضطراب و درد شود. دندانپزشکان نیز می‌توانند از هیپنوتیزم درمانی برای کنترل ترس بیماران قبل از عمل یا درمان دندان‌قروچه و سایر بیماری‌های دهانی استفاده کنند. 

براساس تحقیقات هیپنوتیزم‌درمانی می‌تواند در درمان مشکلات روانی زیر نیز مفید باشد:

• افسردگی؛
• اختلالات خوردن؛
• اختلالات عملکردی (علائم و بیماری‌های جسمی مانند سردرد، سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) یا کمردرد که ممکن است یک مؤلفه روانشناختی قابل‌توجه داشته باشند)؛
• بهبود حافظه برای افرادی که آسیب مغزی داشته‌اند.

مشخص شده است که هیپنوتیزم درمانی برای شرایط پزشکی زیر نیز مفید است و اغلب موجب کاهش اضطراب و همچنین سایر علائم می‌شود:

• درد؛
• اقدامات پزشکی و جراحی؛
• عوارض جانبی درمان سرطان؛
• اقدامات بیهوشی؛
• درمان زخم‌های سوختگی؛
• زایمان؛
• علائم یائسگی.

زگیل و سایر بیماری‌های پوستی را نیز می‌توان با هیپنوتیزم درمانی بهبود داد. این کار با اثرات مثبت هیپنوتیزم بر سیستم ایمنی بدن امکان‌پذیر است. هیپنوتیزم درمانی می‌تواند برای افرادی که سعی در ترک سیگار یا کاهش وزن دارند نیز مؤثر باشد.

چه کسانی مناسب هیپنوتیزم‌درمانی هستند؟

تقریبا هر کسی می‌تواند از مزایای هیپنوتراپی بالینی بهره‌مند شود. اگر تابه‌حال غرق در یک کتاب شده‌اید، در خیال‌پردازی فرو رفته‌اید یا به‌شدت روی کاری تمرکز کرده‌اید، در واقع یک حالت هیپنوتیزم سبک را تجربه کرده‌اید. در هیپنوتیزم درمانی عمدا به این حالت مفید هدایت می‌شوید تا بتوانید از تغییرات مثبت و بهبود سلامت روان بهره‌مند شوید.

هیپنوتیزم درمانی برای بیشتر افراد مناسب است، مشروط بر اینکه پذیرای این فرایند و مایل به شرکت در این تجربه باشند. این روش می‌تواند به‌ویژه برای افرادی که با عادات، مشکلات عاطفی یا باورهای خودمحدودکننده (self-limiting) مواجه‌اند، مفید باشد. ولی ممکن است برای افرادی که شرایط روانپزشکی خاصی دارند مناسب نباشد و درصورت لزوم باید همیشه در کنار مشاوره پزشکی حرفه‌ای استفاده شود. برای نمونه هیپنوتیزم درمانی ممکن است برای افرادی که دچار روان‌پریشی یا سایکوز (psychosis) هستند مناسب نباشد، زیرا می‌تواند این بیماری را بدتر کند.

تفاوت هیپنوتیزم بالینی با نمایشی

معمولا هیپنوتیزم درمانی بالینی در رسانه‌های عمومی به‌اشتباه معرفی می‌شود. شاید تصاویر نمایشی را در تلویزیون دیده باشید که هیپنوتیزم را با بازگشت به زندگی گذشته یا حتی کنترل ذهن مرتبط می‌کنند. هیپنوتیزم نمایشی سرگرمی محض است. در هیپنوتیزم نمایشی داوطلبان برای سرگرمی مخاطب، کارهای اغراق‌آمیزی انجام می‌دهند. در مقابل، هیپنوتیزم درمانی بالینی عملی بسیار حرفه‌ای و اخلاقی است که در محیط درمانی و به‌صورت محرمانه (نه در مقابل دیگران) انجام می‌شود. تمرکز اصلی آن بر دستیابی به نتایج درمانی معنادار و پایدار است که زندگی و سلامت روان فرد را بهبود می‌بخشد. هدف هیپنوتیزم درمانی بالینی توانمندسازی و درمان است، نه سرگرمی.

آیا هیپنوتیزم درمانی عوارض دارد؟

اگر متخصص سلامت روان آموزش‌دیده و واجدشرایط هیپنوتراپی را انجام دهد عوارض جانبی نخواهد داشت یا عوارض جانبی آن اندک خواهد بود. عوارض منفی که به‌ندرت ایجاد می‌شوند می‌توانند شامل سردرد، سرگیجه، خواب‌آلودگی و احساس اضطراب یا پریشانی باشند. در موارد نادر هیپنوتیزم درمانی می‌تواند منجر به ایجاد ناخودآگاهِ «خاطرات کاذب» شود که به‌عنوان افسانه‌سازی (confabulation) نیز شناخته می‌شود.

درمانگرانی که هیپنوتراپی انجام می‌دهند، همیشه باید ارزیابی کنند که درمان چقدر خوب کار می‌کند و هرگونه عوارض جانبی را شناسایی کنند. اگر هیپنوتراپی خوب کار نکند، درمانگر می‌تواند در درمان شما تغییراتی ایجاد کند یا از درمان‌های جایگزین استفاده کند. مانند هر درمان دیگری، به هیپنوتراپی نیز نباید بیش‌ازحد وابسته شوید و به سمتی بروید که بتوانید به‌تنهایی از عهده آن برآیید.

دوره هیپنوتیزم درمانی چقدر طول می‌کشد؟

مدت دوره هیپنوتیزم درمانی به موارد زیر بستگی دارد:

• فرد هیپنوتیزم‌شونده؛
• میزان استعداد فرد برای هیپنوتیزم‌شدن؛
• مشکلی که برای درمان آن از هیپنوتیزم استفاده می‌شود و سادگی یا پیچیدگی آن.

به‌طور میانگین تعداد جلسات هیپنوتیزم درمانی سه یا چهار جلسه است ولی ممکن است که برای فردی تا ۲۰ جلسه نیز لازم باشد. اگر از هیپنوتیزم درمانی در کنار CBT استفاده شود، دوره آن معمولا به‌اندازه دوره CBT طول می‌کشد. اگر هیپنوتیزم درمانی موفقیت‌آمیز باشد، می‌تواند موجب کوتاه‌ترشدن دوره CBT شود.

البته برای درمان یک فوبیای ساده یک جلسه هیپنوتیزم‌درمانی نیز می‌تواند کافی باشد. گاهی از شما خواسته می‌شود که در خانه خودهیپنوتیزم انجام دهید؛ در این صورت به جلسات هیپنوتیزم‌درمانی کمتری نیاز خواهید داشت. اگر مشکل شما دوباره عود کند، ممکن است که به جلسات «اضافی» نیاز داشته باشید.

سؤالات متداول