دفع پروتئین در کودکان: خطرناک است؟ راهنمای کامل تشخیص و درمان

دفع پروتئین در کودکان به‌معنی وجود مقادیر غیرطبیعی پروتئین در ادرار آنهاست. در ادرار همه کودکان مقدار کمی پروتئین وجود دارد ولی مقدار زیاد آن می‌تواند نشانه وجود مشکل در کلیه‌ها باشد. دفع پروتئین یا پروتئینوری در بسیاری از کودکان بدون درمان برطرف می‌شود ولی در تعداد کمی از آنها نشانه مشکلی در کلیه‌ها است و به درمان ویژه نیاز دارد. در ادامه با علل، علائم، روش‌های تشخیص و درمان دفع پروتئین در کودکان بیشتر آشنا می‌شویم.

پروتئینوری چیست؟

در پزشکی به دفع پروتئین در ادرار، پروتئینوری (Proteinuria) یا آلبومینوری (albuminuria) می‌گویند. پروتئینوری زمانی اتفاق می‌افتد که کلیه‌ها پروتئین را وارد ادرار می‌کنند. در بیشتر موارد دفع پروتئین در کودکان طبیعی است و براثر مواردی مانند ورزش یا تب رخ می‌دهد ولی گاهی می‌تواند نشانه بیماری کلیوی باشد.

پروتئین بخش مهمی از رژیم غذایی ما را تشکیل می‌دهد و در بیشتر غذاها وجود دارد. انواع مختلفی از پروتئین در خون وجود دارد که شایع‌ترین نوع آن آلبومین نام دارد. معمولا در ادرار فقط آلبومین یافت می‌شود که در این صورت به آن آلبومینوری (albuminuria) می‌گویند. اگر در ادرار مقدار بسیار کمی آلبومین وجود داشته باشد، میکروآلبومینوری (microalbuminuria) نامیده می‌شود.

کلیه‌ها اندام‌هایی هستند که مواد زائد، مایعات اضافی و نمک موجود در خون را فیلتر می‌کنند؛ سپس این مواد زائد ازطریق ادرار از بدن خارج می‌شوند. در کلیه‌ها رگ‌های خونی ریزی به نام گلومرول‌ها وظیفه فیلترکردن نمک، آب و مواد زائد خون را بر عهده دارند. گلومرول‌ها پروتئین را در خون نگه می‌دارند. وقتی این فیلتر آسیب می‌بیند پروتئین از خون به ادرار نشت می‌کند و منجر به پروتئینوری می‌شود.

علت پروتئینوری یا دفع پروتئین در کودکان چیست؟

از وظایف اصلی کلیه‌ها حذف مایعات و مواد زائد خون است. کلیه‌ها همراه با خارج‌کردن مواد زائد به‌صورت ادرار، الکترولیت‌های طبیعی خون را حفظ می‌کنند. وقتی پروتئینوری ایجاد می‌شود که کلیه‌ها به‌جای نگه‌داشتن پروتئین در خون آن را وارد ادرار می‌کنند.

یکی از نقش‌های پروتئین در خون کمک به متعادل‌کردن سطح مایعات بدن است (پروتئین در جذب آب از بافت‌ها مؤثر است). ورود پروتئین به ادرار موجب نشت مایعات به بافت‌های بدن و درنتیجه تورم می‌شود. گرچه دفع پروتئین در کودکان معمولا بی‌خطر است و می‌تواند ناشی از استرس، تب یا ورزش باشد، گاهی نشانه‌ ابتلا به بیماری کلیوی زمینه‌ای جدی یا بیماری‌ای است که در بخش دیگری از بدن شروع شده است. بعضی از کودکان دفع پروتئین بالایی دارند که می‌تواند موجب تورم در بدن (به‌ویژه در صورت، ساق پاها و پاها) شود و سندرم نفروتیک (nephrotic syndrome) نام دارد.

ممکن است که کودکان بزرگ‌تر به پروتئینوری ارتواستاتیک (orthostatic proteinuria) مبتلا باشند (ارتواستاتیک به‌معنی «ایستاده» است). در پروتئینوری ارتواستاتیک پروتئین فقط زمانی وارد ادرار می‌شود که کودک ایستاده است. کودکان مبتلا به این عارضه مشکلی در کلیه‌ها ندارند ولی به‌ دلایلی ناشناخته، پروتئین در طول روز وارد ادرارشان می‌شود و در شب که خواب هستند و فعالیتی ندارند پروتئین وارد ادرارشان نمی‌شود.

در خون بعضی از کودکان فقط در زمان‌های مشخصی از روز پروتئین وجود دارد؛ مثلا پس از ورزش یا هنگام تب یا عفونت مجاری ادراری (که در آن میکروب‌ها وارد ادرار می‌شوند و در سیستم ادراری حرکت می‌کنند). در این موارد پروتئینوری موقتی است و جدی نیست.

در ادرار تعداد کمی از کودکان مقادیر زیادی پروتئین وجود دارد یا دچار پروتئینوری مداوم (persistent proteinuria) هستند.

پروتئینوری یا دفع پروتئین در کودکان چه زمانی ایجاد می‌شود؟

این وضعیت می‌تواند در موارد زیر ایجاد شود:

• سندرم نفروتیک؛
• دیسپلازی کلیه و رفلاکس ادراری (زمانی که ادرار به‌سمت کلیه‌ها برمی‌گردد)؛
• ابتلا به بیماری دیگری که بر کلیه‌ها اثر می‌گذارد؛
• فشارخون بالا.

دیابت و فشارخون بالا شایع‌ترین علل دفع پروتئین در کودکان هستند و هر دو می‌توانند باعث آسیب کلیه و پروتئینوری شوند. سایر عوامل خطر عبارت‌اند از:

• سابقه خانوادگی بیماری کلیوی؛
• آسیب به کلیه یا ابتلا به بیماری کلیوی؛
• چاقی؛
• نژاد و قومیت (آفریقایی-آمریکایی‌ها، اسپانیایی‌ها، بومیان آمریکایی و ساکنان جزایر اقیانوس آرام بیشتر از قفقازی‌ها به پروتئینوری مبتلا می‌شوند).

کاهش عملکرد کلیه می‌تواند ناشی از موارد زیر نیز باشد:

• ناهنجاری‌های کلیه یا مجاری ادراری در بدو تولد؛
• آسیب به کلیه‌ها درنتیجه بیماری، کم‌آبی شدید، سموم یا اختلالات سیستم ایمنی (نارسایی حاد کلیه یا acute kidney injury).

خون‌ادراری یا هماچوری (Hematuria) به‌معنی وجود خون در ادرار است. اگر میزان خون زیاد باشد، رنگ ادرار قرمز یا قهوه‌ای تیره می‌شود. خون‌ادراری گاهی همراه با پروتئینوری دیده می‌شود.

علائم دفع پروتئین در کودکان چیست؟

در دفع پروتئین در کودکان در مقادیر کم هیچ علامتی مشاهده نمی‌شود. در این مرحله معمولا وجود پروتئین در ادرار با آزمایش تشخیص داده می‌شود. علائم دفع پروتئین در کودکان در سطوح بالا می‌تواند شامل موارد زیر باشد. این علائم می‌توانند نشان‌دهنده پیشرفت بیماری کلیوی باشند:

• مشکل در تنفس یا تنگی نفس؛
• فشارخون بالا؛
• خستگی؛
• تورم (ادم) به‌ویژه در اطراف چشم‌ها و در دست‌ها، پاها و شکم؛
• کف‌آلود یا حباب‌دار بودن ادرار به‌دلیل داشتن وجود زیاد پروتئین.

پروتئینوری دردی ایجاد نمی‌کند.

چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

معمولا دفع پروتئین در کودکان جدی نیست ولی گاهی می‌تواند نشانه مشکلی جدی در کلیه‌ها باشد. باید مراقب هرگونه نشانه نامتعادل بودن مایعات در بدن فرزندتان باشید و با پزشک مشورت کنید.  

گاهی عفونت یا مواد شیمیایی به کلیه‌ها آسیب می‌رسانند و بر عملکرد آنها اثر می‌گذارند. اگر فرزندتان عفونتی داشته باشد، با درمان عفونت، پروتئینوری او نیز برطرف خواهد شد. وجود پروتئین در ادرار می‌تواند با دیابت نوع ۱ و ۲ نیز مرتبط باشد. اگر فرزندتان بیش از حد تشنه یا گرسنه می‌شود، کاهش وزن بدون دلیل داشته است یا نفس‌هایش بوی میوه می‌دهد، به پزشک اطلاع دهید. این موارد می‌توانند علائم دیابت نوع یک باشند.

اگر پروتئینوری نشان‌دهنده بیماری کلیوی باشد پزشک شما را به نفرولوژیست ارجاع می‌دهد. نفرولوژیست پزشکی است که در درمان بیماری‌های کلیوی تخصص دارد.

 پروتئینوری در کودکان چگونه تشخیص داده می‌شود؟

ازآنجاکه پروتئین موجود در ادرار کودک را نمی‌توان دید برای تشخیص آن باید از آزمایش ادرار استفاده کنیم. در این آزمایش نمونه‌ای از ادرار کودک برای بررسی و آنالیز جمع‌آوری می‌شود. اگر یک آزمایش سطح بالا و غیرطبیعی پروتئین در ادرار را نشان دهد، آن آزمایش تنها نشانه قطعی پروتئینوری یا مشکلات کلیوی در نظر گرفته نمی‌شود زیرا سطح پروتئین در ادرار می‌تواند پس از ورزش شدید یا درنتیجه بیماری یا کم‌آبی بدن نیز افزایش یابد. بنابراین پس از یک آزمایش مثبت آزمایش ادرار دیگری برای تأیید نتیجه اولیه انجام می‌شود. اگر در آزمایش دوم نیز سطح پروتئین ادرار کودک بالا باشد، ممکن است پزشک از شما بخواهد که یک نمونه ادرار ۲۴ساعته جمع‌آوری کنید. با این کار پزشک می‌تواند میزان پروتئین موجود در ادرار را با دقت بیشتری اندازه‌گیری کند. در جمع‌آوری ۲۴ساعته ادرار بیمار باید از اولین مراجعه خود به دست‌شویی در صبح تا اولین مراجعه به دست‌شویی در روز بعد ادرار خود را در یک ظرف جمع‌آوری کند.   

برای تشخیص پروتئینوری ارتواستاتیک پزشک دو نمونه ادرار را بررسی می‌کند: نمونه اول هنگام صبح درست پس از بیدارشدن فرزندتان و نمونه دوم در طول روز جمع‌آوری می‌شود. این نمونه‌ها در ظروف جداگانه‌ای نگهداری می‌شوند. اگر کودک مبتلا به پروتئینوری ارتواستاتیک باشد در نمونه ادرار صبح پروتئینی وجود ندارد ولی در نمونه ادرار جمع‌آوری شده در طول روز پروتئین مشاهده می‌شود.

هنگامی که سطوح بالایی از پروتئین در ادرار مشاهده می‌شود، معمولا از آزمایش‌های دیگری برای تجزیه‌وتحلیل دقیق‌تر مشکلات کلیوی و درک علت آنها استفاده می‌شود. این آزمایش‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشند:

• آزمایش خون برای ارزیابی عملکرد کلیه‌ها (میزان فیلتراسیون گلومرولی یا GRF)؛
• سونوگرافی، سی‌تی‌اسکن یا MRI کلیه و مجاری ادراری؛
• بیوپسی کلیه.

بررسی سلامت کلیه‌ها

پزشک برای بررسی سلامت کلی و کلیوی فرزندتان درمورد سابقه پزشکی کامل او می‌پرسد، معاینه فیزیکی انجام می‌دهد و از نمونه‌های خون برای اندازه‌گیری سطوح کراتینین و نیتروژن اوره استفاده می‌کند (کراتینین و نیتروژن اوره مواد زائدی هستند که در افراد سالم در کلیه‌ها فیلتر می‌شوند). مقادیر بالاتر از حد طبیعی کراتینین و نیتروژن اوره می‌تواند نشان‌دهنده عملکرد ضعیف کلیه‌ها باشد.

سونوگرافی

در بعضی از موارد پزشک برای تشخیص آسیب‌های ساختاری یا ناهنجاری‌ها سونوگرافی را توصیه می‌کند. سونوگرافی اطلاعاتی را درمورد اندازه و شکل کلیه‌ها در اختیار پزشک قرار می‌دهد و به تشخیص کیست، سنگ کلیه، انسدادها، توده‌ها و سایر مشکلات کمک می‌کند. سونوگرافی روشی بدون درد و غیرتهاجمی است که در آن تکنسینی وسیله‌ای به نام پروب را روی بدن حرکت می‌دهد. پروب امواجی صوتی را تولید می‌کند که با برخورد به کلیه‌ها برمی‌گردند و تصویری را روی صفحه نمایشگر دستگاه ایجاد می‌کنند.  

بیوپسی

در موارد نادر برای تشخیص علل دفع پروتئین در کودکان به بیوپسی نیاز داریم. در این روش قسمتی از بافت کلیه زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود تا بیماری کلیه به‌طور دقیق مشخص شود. برای انجام بیوپسی از آرام‌بخش سبک و بی‌حسی موضعی استفاده می‌شود. پزشک سوزن بیوپسی را وارد کلیه می‌کند تا قسمتی از بافت آن را بردارد. برای آگاهی از اینکه سوزن باید دقیقا در کجا وارد شود از تصاویر سونوگرافی یا سی‌تی‌اسکن استفاده می‌شود.

درمان دفع پروتئین در ادرار کودکان چیست؟

اگر آزمایش‌ها نشان دهند که کودک به پروتئینوری ارتواستاتیک مبتلا است یا نشان‌دهنده مقادیر کمی پروتئین در ادرار باشند، نیازی به درمان نیست. ولی اگر آزمایش‌ها مقادیر زیادی پروتئین را در ادرار نشان دهند و پاها و پلک‌های کودک متورم باشند، پزشک شما را به متخصص کلیه یا نفرولوژیست ارجاع می‌دهد. نفرولوژیست پس از تشخیص علت مشکل می‌تواند برای درمان اقدام کند.

پس از تشخیص پروتئینوری یا بیماری کلیوی، درمان بر علت مشکلات کلیوی متمرکز می‌شود. اگر دیابت یا فشارخون بالا موجب مشکلات کلیوی شده یا در آن نقش داشته باشند هدف درمان کنترل این مشکلات و پیشگیری از آسیب بیشتر به کلیه‌ها خواهد بود. اگر کودک مبتلا به دیابت باشد باید قندخون او کنترل شود. اقدامات درمانی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• ایجاد تغییراتی در سبک زندگی برای بهبود رژیم غذایی (کاهش میزان نمک و پروتئین موجود در غذای کودک)، افزایش ورزش سالم یا کاهش وزن؛
• مصرف دارو (انسولین برای دیابت و مهارکننده‌های ACE یا ARBs برای فشارخون بالا).

متخصص اطفال یا نفرولوژیست پروتئینوری بدون علت شناخته‌شده (پروتئینوری ایدیوپاتیک) را با متوقف‌کردن جریان پروتئین در ادرار درمان می‌کند. پزشک برای کاهش علائمی مانند تورم و خستگی نیز داروهایی را تجویز می‌کند. معمولا از داروهایی مانند پردنیزون (prednisone) استفاده می‌شود. پردنیزون از کورتیکواستروئیدها است.   

اگر پردنیزون مؤثر نباشد یا عوارض جانبی ناخواسته‌ای ایجاد کند، پزشک داروهای دیگری مانند سیکلوفسفامید (cyclophosphamide)، کلرامبوسیل (chlorambucil) یا سیکلوسپورین (cyclosporine) را تجویز می‌کند. در بیماران مبتلا به بیماری کلیوی که به این داروها پاسخ نمی‌دهند می‌توان از نوع دیگری از داروها به نام مهارکننده آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACE inhibitor) استفاده کرد.

اگر پروتئینوری موجب آسیب‌دیدن کلیه‌های کودک شود، نفرولوژیست آسیب را ارزیابی کرده و تلاش می‌کند که تا جای ممکن عملکرد طبیعی کلیه‌ها را حفظ کند. پروتئینوری از دلایل اصلی بیماری مزمن کلیوی است و عدم درمان آن می‌تواند منجر به مشکلات جدی کلیوی شود. بنابراین تحت‌کنترل نگه‌داشتن این مشکل اهمیت زیادی دارد.

اگر پروتئینوری به‌موقع تشخیص داده نشود یا درمان نتواند از آسیب جدی به کلیه‌ها جلوگیری کند، کودک دچار نارسایی کلیه می‌شود. وقتی عملکرد کلیه‌ها به‌اندازه‌ای کاهش یابد که مشکلات سلامتی جدی را ایجاد کند ممکن است که به دیالیز یا پیوند کلیه نیاز داشته باشیم.

آیا می‌توان از پروتئینوری در کودکان پیشگیری کرد؟

متأسفانه راهی برای پیشگیری از دفع پروتئین در کودکان وجود ندارد ولی با نوشیدن مقدار زیادی آب در طول روز می‌توانید سلامت کلیه‌ها را افزایش دهید زیرا نوشیدن آب زیاد موجب خارج‌شدن مواد زائد از کلیه‌ها می‌شود.

سؤالات متداول