راهنمای پزشکی مننژیت در کودکان و نوزادان | علائم تا درمان

برخی از بیماری‌ها در صورت عدم تشخیص و درمان به‌موقع ممکن است عواقب جبران‌ناپذیری مانند آسیب‌های جدی و مرگ را به همراه داشته باشند. مننژیت در کودکان و نوزادان از جمله بیماری‌هایی است که باید به‌سرعت تشخیص داده و برای درمان اصولی‌اش اقدام شود؛ در غیر این‌ صورت ممکن است کودک دچار آسیب مغزی و فلج مغزی، و ازدست‌دادن شنوایی و بینایی شود یا حتی فوت کند. بنابراین باتوجه‌به ضرورت و اهمیت ویژه تشخیص به‌موقع و درمان سریع، در این مقاله از مجله سلامت دکترساینا به بررسی انواع مننژیت، روش‌های تشخیص و درمان این بیماری خطرناک و پیشگیری از آن می‌پردازیم.

بیماری مننژیت در کودکان چیست؟

مننژیت (Meh-nen-jye-tis یا Meningitis) عفونت و التهاب مننژ (Meh-nen-jeez) است. مننژها، غشاهایی هستند که زیر جمجمه قرار گرفته و مغز و نخاع را پوشانده و از آن‌ها محافظت می‌کنند. این بیماری باعث تورم غشاها شده و در صورت عدم درمان اصولی منجر به آسیب برگشت‌ناپذیر مغز، فلج مغزی و حتی مرگ کودکان و نوزادان خواهد شد.

برخی از گروه‌های کودکان بیشتر از سایرین در معرض خطر ابتلا به مننژیت قرار دارند. به‌عنوان‌مثال، نوزادان کمتر از ۲ ماه، در معرض خطر بیشتری قرار داشته و احتمال ابتلا به مننژیت باکتریایی در آن‌ها بیشتر است چون سیستم ایمنی بدن آن‌ها کاملا شکل نگرفته است. علاوه‌براین، نوزادان نارس نیز بیشتر در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند.

برخی از انواع مننژیت در کودکان می‌توانند خطرناک زیادی داشته و حتی تهدیدکننده زندگی نوزادان و کودکان باشند. طبق آخرین آمار جهانی، در سال ۲۰۲۱ حدود ۱٫۳ میلیون کودک به مننژیت مبتلا شده‌اند و متأسفانه بیش از ۱۱۲ هزار کودک جانشان را از دست داده‌اند. خوشبختانه واکسیناسیون منظم می‌تواند به پیشگیری از این بیماری کمک کند.

انواع مننژیت در کودکان کدام‌اند؟

به‌صورت‌ کلی، ۵ نوع عفونت مننژیت در میان نوزادان و کودکان شایع است که به شرح زیر هستند:

۱. مننژیت باکتریایی

در ابتلای کودکان و نوزادان به مننژیت باکتریایی، چندین نوع باکتری دخیل هستند. از طرفی، این نوع مننژیت معمولا از کودکی به کودک دیگر نیز منتقل خواهد شد. باکتری‌های عامل این بیماری در بدن و دهان کودکان و بزرگ‌سالان سالم نیز وجود دارد. این به‌معنای بیماری آن‌ها نخواهد بود اما می‌توانند ناقل مننژیت به دیگر کودکان باشند. مننژیت باکتریایی می‌تواند کشنده باشد؛ بنابراین اقدام فوری برای درمان بسیار مهم است.

مننژیت باکتریایی بسیار نادر اما جدی است. کودکان زیر ۲ سال بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند.

در صورت تشخیص و درمان سریع، به‌طور میانگین، از هر ۱۰ کودک مبتلا به مننژیت باکتریایی، ۷ کودک به‌طور کامل بهبود پیدا می‌کنند اما متأسفانه ۲ کودک دچار عوارض برگشت‌ناپذیر طولانی‌مدت شده و احتمال مرگ ۱ کودک وجود دارد.

متأسفانه آمار نشان می‌دهد حدود ۵ تا ۲۰ درصد نوزادان مبتلا به مننژیت باکتریایی که تحت درمان قرار گرفته‌اند، با خطر مرگ روبه‌رو هستند. حدود ۲۰ تا ۵۰ درصد از نوزادانی که زنده می‌مانند نیز دچار مشکلات جدی سلامتی به شرح زیر خواهند شد:

• آسیب مغزی؛
• جراحی مغز؛
• شکستگی جمجمه؛
• عفونت جدی گوش یا سینوس‌ها؛
• هیدروسفالی (بیماری ناشی از مایع اضافی در مغز)؛
• ازدست‌دادن شنوایی؛
• از دست دادن بینایی.

نوزادانی که تحت درمان قرار نمی‌گیرند، به احتمال زیاد بر اثر عفونت، جان خود را از دست خواهند داد.

۲. مننژیت ویروسی

عامل بیشتر عفونت‌های مننژیت ویروسی یا مننژیت آسپتیک در نوزادان و کودکان، ویروس‌ها هستند. مننژیت ویروسی معمولاً خفیف است، اما در نوزادان زیر ۳ ماه و کودکانی که سیستم ایمنی ضعیف دارند یا بیماری‌های مزمن دیگری دارند (کودکان پُرخطر)، این بیماری می‌تواند شدید و خطرناک باشد.

در مقایسه با مننژیت باکتریایی، مننژیت ویروسی شایع‌تر بوده اما آنچنان جدی نیست. کودکانی که سیستم ایمنی سالمی دارند، معمولا خود‌به‌خود بهبود پیدا می‌کنند.

برخی از انواع ویروس‌ها مانند هرپس سیمپلکس می‌توانند باعث ابتلا به نوع شدیدتری از مننژیت ویروسی حتی در کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان شوند.

۳. مننژیت آمیبی

مننژیت آمیبی توسط یک آمیب تک‌سلولی به‌نام نگلریا فاولری (Naegleria fowleri) ایجاد می‌شود. این نوع مننژیت از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود. آمیب معمولا از طریق بینی وارد بدن شده و به مغز می‌رسد و باعث عفونت شدید و اغلب کشنده می‌شود.

نگلریا فاولری در محیط‌های آب شیرین گرم، مانند دریاچه‌ها، رودخانه‌ها، استخرهای غیرکلرینه و خاک مرطوب یافت می‌شود. کودکان و نوجوانان، به‌خصوص افرادی که در این محیط‌ها شنا می‌کنند یا آب آلوده وارد بینی‌شان می‌شود، بیشتر در معرض خطر هستند.

با توجه به شدت و سرعت پیشرفت بیماری، مراجعه فوری به پزشک و درمان تخصصی حیاتی است.

۴. مننژیت انگلی

مننژیت انگلی مانند مننژیت باکتریایی و ویروسی شایع نیست. انگلی که عامل این نوع مننژیت است در حیوانات وجود دارد. کودکان با خوردن غذاهای آلوده یا بلعیدن تصادفی خاکی که به مدفوع این حیوانات آلوده شده به مننژیت انگلی مبتلا می‌شوند.

۵. مننژیت قارچی

انواع قارچ‌هایی که در خاک آلوده رشد می‌کنند عامل اصلی ابتلا به این نوع مننژیت در کودکان و نوزادان هستند. از طرفی این نوع عفونت، غشاهای مغزی و نخاعی ممکن است در طول اقدامات پزشکی و در صورت عدم رعایت اقدامات کنترل‌‌کننده عفونت به کودکان منتقل شود.

مننژیت قارچی ممکن است هفته‌ها بعد از ابتلا به عفونت ایجاد شود. علائم آن بسیار خفیف بوده اما به‌سرعت شدیدتر شده و باعث مرگ می‌شود. از جمله علائم مننژیت قارچی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تب؛
• سردرد؛
• سفتی گردن؛
• حالت تهوع؛
• استفراغ؛
• حساسیت به نور؛
• گیجی.

حتی اگر کودکان و نوزادان هیچ‌یک از علائم گفته‌شده را نداشتند، باز هم باید سریع به پزشک مراجعه کنید؛ چون در معرض خطر جدی هستند. در چنین شرایطی می‌توانید به‌سادگی از طریق ویزیت آنلاین با پزشک متخصص اطفال ارتباط بگیرید و بدون اتلاف وقت، راهنمایی فوری دریافت کنید.

علت مننژیت در کودکان چیست؟

مننژیت در کودکان و نوزادان، که به‌معنای تورم بافت‌هایی است که مغز و نخاع را می‌پوشانند، در برخی موارد باعث تورم مغز نیز خواهد شد. مننژیت معمولا بر اثر مصرف برخی از داروها، جراحت‌ها و بیماری‌هایی مانند سرطان و لوپوس نیز ایجاد می‌شود اما شایع‌ترین عوامل و علت مننژیت در نوزادان و کودکان، عفونت است.

لازم است بدانید نوزادان و کودکانی که شرایط زیر را دارند، بیشتر در معرض ابتلا به مننژیت هستند:

• داشتن کاشت حلزون گوش؛
• عفونت‌های مکرر سینوس‌ها؛
• جراحی مغز؛
• آسیب جدی به سر.

مننژیت باکتریایی و ویروسی معمولا به‌همان روشی که سایر بیماری‌های شایع منتقل می‌شوند، از طریق سرفه، عطسه یا لمس فرد آلوده منتقل خواهند شد. باکتری‌های استرپتوکوک عامل اصلی ابتلای کودکان و نوزادان به مننژیت باکتریایی هستند.

گاهی اوقات، باکتری‌هایی که عامل مننژیت هستند در طول زایمان از طریق بریدگی‌های پوست سر نوزاد با ابزارهایی مانند فورسپس وارد بدن او می‌شوند. این ابزارها در واقع برای کمک به زایمان طبیعی استفاده می‌شوند. همچنین مادر حین زایمان نیز می‌تواند باکتری‌هایی به نوزاد منتقل کند که عامل مننژیت هستند.

ویروس‌های زیر اغلب باعث ابتلای نوزادان و کودکان به مننژیت ویروسی خواهند شد:

• ویروس سرماخوردگی؛
• ویروس آنفولانزا؛
• ویروس اسهال؛
• ویروس اوریون.

اما از مهم‌ترین علل ابتلا به مننژیت آمیبی، آمیب نگلریا فاولری است.

عوارض مننژیت در کودکان چیست؟

گاهی اوقات، نوزادان مبتلا به مننژیت باکتریایی عوارضی مانند آسیب مغزی، کاهش شنوایی و مشکلات بینایی را تجربه خواهند کرد. علاوه‌براین، آسیب به قلب، کلیه‌ها و غدد فوق‌کلیوی نیز شایع است. بنابراین کودکان مبتلا به مننژیت باکتریایی باید بعد از درمان، تست شنوایی نیز انجام دهند.

از آنجا که مننژیت در نوزادان و کودکان به‌سرعت پیشرفت می‌کند، تأخیر در تشخیص یا درمان مننژیت در کودکان، عواقب وخیمی خواهد داشت. وقتی پزشکی مننژیت را اشتباه تشخیص داده یا برای درمان دیر اقدام می‌شود، کودک دچار آسیب مغزی و فلج مغزی شده یا شنوایی خود را از دست می‌دهد. مننژیت درمان‌نشده نیز می‌تواند باعث مرگ کودک شود.

علائم مننژیت در کودکان و نوزادان چیست؟

علائم مننژیت در کودکان و نوزادان با توجه به سن آنها اندکی متفاوت است؛ بنابراین برای تشخیص درست این بیماری باید علائم زیر را بادقت بررسی کرده و اطلاعات لازم را در اختیار پزشک متخصص کودکان قرار دهید.

علائم مننژیت در نوزادان

علائم شایع مننژیت در نوزادان به شرح زیر هستند:

• دمای خیلی بالا یا خیلی پایین بدن نوزاد؛
• برجستگی فونتانل‌ها (نقاط نرم سر نوزاد)؛
• خواب‌آلودگی شدید؛
• مشکلات تغذیه؛
• گریه با صدای بلند یا گریه بیش‌ازحد؛
• تحریک‌پذیری؛
• کهیر؛
• تشنج؛
• تنفس سریع یا خُرخُر؛
• حساسیت به نور؛
• استفراغ؛
• بدخلق شدن نوزاد؛
• نخوردن شیر؛
• سخت بیدار شدن؛
• چشم و پوست زرد (یرقان).

در بیشتر موارد، تشنج به‌دلیل عفونت مننژیت نبوده و ناشی از تب بالای ناگهانی است. علائم مننژیت در نوزادان ممکن است چند روز بعد از سرماخوردگی، آبریزش بینی یا اسهال نمایان شود اما ممکن است در برخی موارد، علائم مننژیت در کودکان به‌صورت ناگهانی ظاهر شده و به‌سرعت پیشرفت کند.

علائم مننژیت در کودکان خردسال

علائم مننژیت در کودکان خردسال به شرح زیر هستند:

• تب؛
• استفراغ؛
• کاهش اشتها؛
• بدخلقی کودک؛
• خواب‌آلودگی بیش‌ازحد؛
• بثورات پوستی؛
• تشنج همراه با تب؛
• مشکلات تغذیه؛
• تحریک‌پذیری؛
• حساسیت به نور؛
• کهیر؛
• تنفس سریع یا خُرخُر؛
• سردرد؛
• گرفتگی گردن؛
• اشتهای کم؛
• تلوتلو خوردن هنگام راه رفتن؛
• بیدار نشده با لمس؛
• کمبود انرژی.

علائم مننژیت در کودکان بزرگ‌تر

علائم مننژیت در کودکان بزرگ‌تر کمی متفاوت با کودکان خردسال و نوزادان بوده و به شرح زیر است:

• سردرد شدید؛
• حالت تهوع و استفراغ؛
• گیجی؛
• نداشتن اشتها؛
• نخوردن آب؛
• خواب‌آلودگی؛
• سفتی گردن؛
• تنفس سریع یا خُرخُر؛
• حساسیت به نور شدید؛
• بثورات بنفش‌رنگ در هر قسمتی از پوست (بیشتر روی ساعد، دست‌ها و قسمت پایینی پاها).

چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

تشخیص و درمان مننژیت در کودکان و نوزادان اهمیت ویژه‌‌ای در جلوگیری از خطرات و مشکلات مغزی و مرگ دارد. در صورت مشاهده علائم هشداردهنده زیر، سریع‌تر به پزشک متخصص اطفال مراجعه کنید.

علائم شدید کودکان زیر ۲ ماه

علائم مننژیت در نوزادان اغلب نامحسوس است اما اگر یکی از علائم زیر را در نوزاد خود مشاهده کردید، سریعا به پزشک اطفال مراجعه کنید:

• تب؛
• تحریک‌پذیری؛
• کم‌تحرکی نوزاد؛
• نخوردن شیر.

علائم شدید کودکان بین ۲ ماه تا ۲ سال

در صورت مشاهده علائم زیر در نوزاد ۲ماهه تا کودک ۲ساله هر چه سریع‌تر به پزشک متخصص کودکان مراجعه کنید چون این سن شایع‌ترین سن ابتلای نوزادان و کودکان به مننژیت است:

• تب؛
• استفراغ؛
• بثورات پوستی؛
• کاهش اشتها؛
• بدخلقی کودک؛
• خواب‌آلودگی شدید.

علائم شدید کودکان بین ۲ سال تا ۵ سال

کودکان در این بازه سنی ممکن است علائم بالا را داشته و همچنین از مشکلات زیر شکایت کنند:

• سردرد؛
• کمردرد؛
• گرفتگی گردن.

پزشک چگونه مننژیت در کودکان را تشخیص می‌دهد؟

اگر فرزند شما علائم مننژیت در کودکان و نوزادان را دارد، باید هر چه سریع‌تر به پزشک متخصص مراجعه کنید چون مننژیت می‌تواند به‌سرعت جدی شده یا حتی کشنده باشد؛ بنابراین تشخیص سریع و درمان به‌موقع اهمیت ویژه‌ای دارد.

پزشک متخصص معمولا از تست‌های آزمایشگاهی برای تشخیص مننژیت استفاده می‌کند. این تست‌ها به شرح زیر هستند:

کشت نمونه خون نوزاد و کودک

کشت نمونه خون کودک می‌تواند عامل بیماری یا دلیل عفونت مننژیت را شناسایی کند.

نمونه‌برداری از بینی و گلو

پزشک برای بررسی نوع ویروس یا باکتری موجود در بینی و حلق کودک برای نمونه‌برداری اقدام کرده و نمونه را به آزمایشگاه ارسال می‌کند.

نمونه‌برداری از مایع اطراف نخاع (پونکسیون کمری)

پزشک متخصص برای برداشتن نمونه مایع نخاع از سوزنی مخصوص استفاده می‌کند. سوزن مخصوص به قسمت تحتانی کمر نوزاد یا کودک وارد می‌شود تا پزشک به مایع نخاع دسترسی داشته باشد. آزمایش این نمونه می‌تواند به تشخیص مننژیت کمک کند. نکته مهم اینکه معمولا زمانی از این روش تشخیص مننژیت در کودکان و نوزادان استفاده می‌شود که کودک علائم بسیار شدیدی داشته باشد.

سونوگرافی کامپیوتری

سونوگرافی و سی‌تی‌اسکن کامپیوتری با استفاده از اشعه ایکس و فناوری‌های موجود انجام می‌شود. در این روش از قسمت‌های مختلف بدن نوزاد یا کودک تصویربرداری شده و در نتیجه می‌توان هر نوع تورم در مغز یا علائم عفونت مننژیت در قفسه سینه و سینوس‌ها را بررسی کرد.

تست شیشه

اگر کودک بثوراتی دارد که زیر لیوان شیشه‌ای محو نمی‌شوند، نشانه مسمومیت خون (سپتی سمی) ناشی از مننژیت است و باید فورا به پزشک مراجعه کنید. برای تشخیص بهتر باید نقاط زیر را بررسی کنید:

• کف دست‌ها؛
• کف پاها؛
• شکم؛
• داخل پلک‌ها؛
• سقف دهان.

روش‌های درمان مننژیت در کودکان چگونه است؟

به‌محض تشخیص مننژیت در نوزادان و کودکان، پزشک متخصص باید سریع‌تر برای درمان اقدام کند. روش‌های درمانی شایع‌ترین انواع مننژیت یعنی باکتریایی و ویروسی به شرح زیر هستند.

درمان مننژیت باکتریایی

کودکان مبتلا به مننژیت باکتریایی معمولا چند روز در بیمارستان بستری شده و آنتی‌بیوتیک و مایعات درون وریدی دریافت می‌کنند. علاوه‌براین، پزشک متخصص برای کاهش تورم و التهاب بدن کودک، استروئید تجویز خواهد کرد. در این دوران، تیم پزشکی به‌شدت مراقب انواع علائم مننژیت در کودکان هستند.

لازم است بدانید که هر چه درمان مننژیت در کودکان زودتر شروع شود، احتمال بهبودی بیشتر خواهد بود. نکته مهم اینکه، ممکن است پزشک قبل از گرفتن نتیجه پونکسیون نخاعی، مصرف آنتی‌بیوتیک را شروع کند.

کودکان مبتلا به مننژیت باکتریایی معمولا به‌مدت ۷ تا ۲۱ روز باید آنتی‌بیوتیک وریدی دریافت کنند. البته طول درمان به سن کودک و نوع باکتری نیز بستگی دارد. در بسیاری از موارد، کودکان می‌توانند آنتی‌بیوتیک وریدی را در خانه دریافت کنند.

درمان مننژیت ویروسی

اکثر کودکان مبتلا به مننژیت ویروسی بدون دریافت آنتی‌بیوتیک یا بستری شدن در بیمارستان طیذ مدت ۷ تا ۱۰ روز بهبود پیدا می‌کنند. والدین باید با کودک مبتلا به مننژیت مانند کودکی که به آنفولانزا مبتلا شده رفتار کنند. بنابراین نوشیدن مایعات، مصرف داروهای مسکن و استراحت کافی می‌تواند بهترین روش درمان مننژیت در کودکان باشد.

اما نکته اصلی اینجاست، نوزادان و کودکانی که به‌دلیل ویروس هرپس‌سیمپلکس به مننژیت ویروسی مبتلا شده‌اند باید در بیمارستان بستری شده و داروهای ضدویروس به‌شکل وریدی را دریافت کنند.

جلوگیری از مننژیت در کودکان چگونه است؟

روش‌های مختلفی برای پیشگیری از ابتلا به مننژیت وجود دارد که در ادامه بررسی خواهند شد.

۱. واکسیناسیون

واکسینه کردن نوزادان و کودکان بهترین روش برای جلوگیری از مننژیت در کودکان است. والدین باید در بازه‌های زمانی مشخص‌شده برای واکسیناسیون فرزند خود اقدام کنند. متداول‌ترین واکسن‌هایی که می‌توانند از این بیماری پیشگیری کنند به شرح زیر هستند:

• واکسن فلج اطفال؛
• واکسن سرخک؛
• واکسن اوریون؛
• واکسن آبله مرغان (واریسلا)؛
• واکسن آنفولانزا.

واکسن‌های بالا به محافظت از کودک در برابر مننژیت ویروسی کمک خواهند کرد.

واکسن پنوموکوک یکی از روش‌های پیشگیری از ابتلای کودکان به شایع‌ترین و کشنده‌ترین اشکال مننژیت است که عامل آن باکتری به‌نام «پنوموکوک» است. نوزادان معمولا اولین دُز این واکسن را در ۲ماهگی دریافت می‌کنند اما کودکانی که سیستم ایمنی ضعیفی داشته یا دیگر مشکلات سلامتی را دارند، اغلب باید بین ۲ تا ۵سالگی واکسن پنوموکوک را دریافت کنند.

واکسن مننگوکوک نیز از ابتلا به باکتری N.Meningitidis که عامل مننژیت باکتریایی است جلوگیری خواهد کرد. کودکان معمولا بین سنین ۱۱ تا ۱۲سالگی یا در زمان شروع دبیرستان باید این واکسن را دریافت کنند.

۲. خودداری از ورود به محیط آلوده

یکی از مهم‌ترین عوامل ابتلا به مننژیت، ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها هستند. بنابراین برای پیشگیری از ابتلای کودکان به این بیماری باید از ورود به مکان‌های آلوده خودداری کرده و از طرفی اقدامات زیر را انجام دهید:

• قبل از غذاخوردن و بعد از دستشویی، دست‌های خود و کودکتان را مرتب و به‌خوبی بشویید.
• از تماس کودک خود با افراد ناقل و کودکان مشکوک در مهدکودک جلوگیری کنید.
• اجازه ندهید کودکان در مهدکودک از غذا و نوشیدنی بقیه خورده و یا از ظرف غذاخوری مشترک استفاده کنند.
• مطابق با دستور پزشک و برای جلوگیری از ابتلا به مننژیت به کودکی که در ارتباط با فرد مشکوک یا مبتلا به مننژیت باکتریایی بوده، آنتی‌بیوتیک دهید. از آنجا که مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک بسیار خطرناک است، تنها در صورت تجویز پزشک این دارو را مصرف کنید.

سؤالات متداول