بررسی جامع پنومونی یا ذات‌الریه در کودکان | از تشخیص تا درمان پزشکی و خانگی

پنومونی (ذات‌الریه) در کودکان یکی از شایع‌ترین عفونت‌های ریوی است که می‌تواند عوارض جدی برای کودکان ایجاد کند. هرچند بیشتر افراد مبتلا به ذات‌‌الریه بزرگسالان هستند و پیشگیری و درمان ذات‌الریه کم‌هزینه است، اما بیشترین مرگ‌و‌میر ناشی‌ از این بیماری در کودکان دیده می‌شود، به‌طوری‌که در هر ۴۳ ثانیه، حداقل یک کودک با ذات‌الریه می‌میرد. به همین دلیل ذات‌الریه شایع‌ترین عامل مرگ‌و‌میر در کودکان است. به همین دلیل، تشخیص و درمان مؤثر برای زنده‌ماندن کودک مهم است. در این مقاله تخصصی، با علائم دقیق، عوامل خطر، روش‌های تشخیص و درمان ذات‌الریه آشنا شوید.

ذات الریه یا پنومونی در کودکان چیست؟

پنومونی یا ذات الریه در کودکان نوعی عفونت حاد سیستم تنفسی است که یک یا هر دو ریه را درگیر می‌کند. ریه‌ها از کیسه‌های کوچکی به نام آلوئول ساخته شده‌اند. زمانی که یک فرد سالم نفس می‌کشد، این کیسه‌ها از هوا پر می‌شوند. در کودک مبتلا به ذات‌الریه، ریه ملتهب می‌شود و آلوئول‌ها با مایع و چرک پر می‌شوند. این موضوع تنفس را دردناک می‌کند و موجب محدود‌شدن دریافتی اکسیژن می‌شود. کودکانی با سیستم ایمنی نابالغ یا ضعیف بیشتر در معرض ابتلا به ذات‌الریه هستند.

ذات‌الریه بزرگ‌ترین بیماری عفونی عامل مرگ در کودکان سراسر دنیا است. ۱۴ درصد از مرگ‌ومیر کودکان زیر ۵ سال و ۲۲ درصد از مرگ‌و‌میر کودکان بین ۱ تا ۵ سال به‌دلیل ذات‌الریه است. این بیماری می‌تواند در کودکان و خانواده‌هایی از هر جای جهان اثر بگذارد، اما میزان مرگ ناشی‌از بیماری در جنوب آسیا و جنوب صحرای آفریقا بیشتر است، هرچند که با انجام کارهای ساده و استفاده از داروهای کم‌هزینه با تکنولوژی پایین می‌توان از ابتلا به ذات‌الریه جلوگیری کرد.

آمار ابتلا به ذات‌الریه معمولا در طول پاییز، زمستان و اوایل بهار که کودکان بیشتر زمان خود را در خانه و در تماس نزدیک با دیگران سپری می‌کنند بیشتر است.

علت ذات الریه در کودکان چیست؟

ذات‌الریه با عوامل عفونی مختلف مثل ویروس، باکتری و قارچ ایجاد می‌شود. بعضی عوامل ایجاد ذات‌الریه شایع‌تر هستند، از جمله:

• استرپتوکوکوس پنومونی شایع‌ترین عامل ذات‌الریه باکتریایی در کودکان است؛
• هموفیلوس آنفولانزای نوع بی (b) دومین عامل شایع پنومونی باکتریایی است؛
• ویروس سین‌سیشیال تنفسی شایع‌ترین عامل ویروسی ذات‌الریه است؛
• در نوزادان مبتلا به اچ.آی.وی (HIV) پنوموسیستیس جیرووسی (Pneumocystis jiroveci) یکی از شایع‌ترین عوامل ذات‌الریه و عامل حداقل یک‌چهارم مرگ‌های ناشی‌از ذات‌الریه در نوزادان مبتلا به اچ.آی.وی است.

نحوه انتشار ذات‌الریه

ذات الریه بسیار مسری است و می‌تواند طی چند روز منتشر شود. ویروس‌ها و باکتری‌های موجود در بینی و گلوی کودکان می‌توانند در ریه اثر بگذارند. همچنین این ویروس‌ها و باکتری‌ها می‌توانند از طریق قطرات معلق در هوای ناشی‌از سرفه و عطسه منتشر شوند. علاوه‌براین، ذات‌الریه می‌تواند از طریق خون به‌خصوص خون زمان تولد منتقل شود. در مورد سایر راه‌های انتقال ذات‌الریه تحقیقات بیشتری نیاز است. این موضوع برای جلوگیری از انتقال بیماری و درمان اهمیت زیادی دارد.

عوامل خطر

درحالی‌که بیشتر کودکان سالم می‌توانند به واسطه سیستم دفاعی طبیعی‌شان با عفونت مبارزه کنند، کودکانی با سیستم ایمنی ضعیف بیشتر در معرض ابتلا به ذات‌الریه هستند. سیستم ایمنی کودکان، به‌خصوص نوزادانی که از شیر مادر تغذیه نمی‌کنند، ممکن است به‌دلیل سوءتغذیه ضعیف شود.

از طرف دیگر، بیماری‌های زمینه‌ای مثل HIV و سرخک می‌تواند خطر ابتلا به ذات‌الریه در کودکان را افزایش دهد. علاوه‌براین، عوامل محیطی هم می‌تواند احتمال ابتلا به ذات‌الریه را بیشتر کنند، ازجمله:

• آلودگی هوای داخل منزل به‌دلیل پخت‌وپز یا گرمای ناشی‌از سوخت‌های زیستی (مثل چوب یا کود)؛
• زندگی در خانه‌های پرجمعیت؛
• سیگارکشیدن والدین.

علائم ذات الریه درکودکان چیست؟

به‌طور کلی، ظاهر ذات‌الریه ویروسی و باکتریایی مشابه است؛ با این حال، علائم ذات‌الریه ویروسی ممکن است شدیدتر از ذات‌الریه باکتریایی باشد. ذات‌الریه ویروسی معمولا مسیر هوایی را ملتهب و سیستم ایمنی کودک را ضعیف می‌کند. ذات‌الریه باکتریایی معمولا با رشد باکتری درون ریه شروع می‌شود. در کودکان زیر ۵ سالی که سرفه و مشکل تنفسی همراه یا بدون تب دارند، ذات‌الریه با تنفس سریع و پایین‌رفتن دیواره قفسه سینه تشخیص داده می‌شود (در افراد سالم، قفسه سینه در زمان تنفس باز می‌شود). همچنین، خس‌خس سینه در عفونت‌های ویروسی شایع‌تر است.

شایع‌ترین علامت ذات‌الریه سرفه، مشکل تنفس و تب همراه با عرق‌ و لرز است. ذات‌الریه علائم دیگری هم دارد، از جمله:

• کاهش اشتها؛
• گرگرفتگی پوست؛
• کاهش انرژی؛
• پوست رنگ‌پریده؛
• درد معده؛
• ضربان قلب بالا؛
• خستگی؛
• گریه غیرمعمول؛
• جمع‌شدن پوست بین و اطراف دنده‌ها و استخوان سینه؛
• گشاد‌شدن سوراخ‌های بینی؛
• درد قفسه سینه به‌خصوص در زمان سرفه و تنفس عمیق؛
• رنگ پریدگی یا کبود شدن لب‌ها و ناخن‌ها که می‌تواند به دلیل کاهش اکسیژن در جریان خون باشد.

نوزادان بسیار بدحال ممکن است قادر به خوردن یا آشامیدن نباشند و همچنین ممکن است دچار بیهوشی، هیپوترمی (افت دمای بدن) و تشنج شوند.

چه کودکانی بیشتر در معرض ذات الریه هستند؟

کودکانی با سیستم ایمنی ضعیف یا کودکان مبتلا به بیماری‌های ریوی مثل سیستیک فایبروزیس، آسم یا سرطان بیشتر در معرض ابتلا به ذات‌الریه هستند.

عوارض ذات الریه در کودکان چیست؟

ذات‌الریه ممکن است عوارض جدی و گاهی جبران‌ناپذیر برای کودکان ایجاد کند، از جمله:

• عوارض قلبی مانند آریتمی یا افت عملکرد قلب؛
• آبسه ریه؛
• شوک سپتیک؛
• نارسایی اندام‌ها؛
• اختلالات تنفسی پایدار؛
• پلورال افیوژن (تجمع مایع در فضای جنب)؛
• افت فشار خون.

چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

اگر کودک شما علائم ذات‌الریه را داشت، حتما به پزشک مراجعه کنید. همچنین اگر بعد از مراجعه به پزشک و شروع درمان بیماری، علائم کودک شما برگشت یا برطرف نشد به پزشک مراجعه کنید. این علائم می‌تواند متفاوت باشد، ازجمله:

• تبی که با وجود مصرف آنتی‌بیوتیک بیشتر از چند روز طول می‌کشد؛
• تبی که ازبین می‌رود و بعد از چند روز برمی‌گردد؛
• مشکل تنفسی؛
• افزایش بی‌حالی یا خواب؛
• وجود علائم عفونت مثل قرمزی، درد استخوان، ورم مفصل، سفتی گردن و استفراغ.

پزشک چگونه ذات الریه در کودکان را تشخیص می‌دهد؟

پزشک متخصص اطفال می‌تواند با معاینه فیزیکی، بررسی الگوی تنفس غیرطبیعی و گوش‌دادن به صدای ریه کودک ذات‌الریه را تشخیص دهد. در مناطقی با سیستم پزشکی و بهداشتی ضعیف (تعداد پزشک کم، نبود دستگاه تصویربرداری یا آزمایشگاه)، پزشک معمولا با شمارش تعداد تنفس کودک در دقیقه ذات‌الریه را تشخیص می‌دهد. به‌عنوان مثال، کودک ۵ماهه با ۵۰ تنفس در دقیقه، تنفس سریعی دارد و احتمالا به ذات‌الریه مبتلا است. تعداد تنفس برای تشخیص تنفس سریع به سن کودک بستگی دارد. کودکان با سن کمتر تعداد تنفس بیشتری نسبت به کودکان بزرگتر دارند.

روش‌های دیگری هم برای تشخیص ذات الریه وجود دارد، ازجمله:

• مشاهده علائم حیاتی مثل ضربان قلب، فشار خون و دمای بدن؛
• بررسی میزان اکسیژن خون؛
• آزمایش خون برای تشخیص شدت ذات‌الریه؛
• تصویربرداری با اشعه ایکس.

روش‌های درمان ذات الریه در کودکان چگونه است؟

درمان پنومونی به نوع ذات‌الریه بستگی دارد. ذات‌الریه ویروسی معمولا درمانی ندارد و خودبه‌خود از بین می‌رود ولی استراحت می‌تواند به کنترل تب کمک کند. در این شرایط داروهای ضد سرفه حاوی کدئین یا دکسترومتورفان نباید استفاده شوند. سرفه به پاکسازی ترشحات اضافی ناشی‌از عفونت کمک می‌کند. ذات‌الریه ویروسی معمولا بعد از چند روز بهبود می‌یابد. هرچند سرفه ممکن است تا چند هفته طول بکشد.

در کشورهای در حال توسعه، بیشتر موارد ذات‌الریه باکتریایی است که می‌تواند با آنتی‌بیوتیک‌های کم‌هزینه درمان شود. کودک بعد از چند روز مصرف دارو احساس بهبودی می‌کند. در این شرایط باید دوره درمان کامل شود و دُز دارو به‌طور کامل مصرف شود. توقف مصرف آنتی‌بیوتیک می‌تواند موجب برگشت بیماری شود. معمولا قرص آموکسی‌سیلین تجویزی همان آنتی‌بیوتیکی است که به عنوان خط اول درمان انتخاب می‌شود. تشخیص و درمان در این موارد کم هزینه است. با این‌حال، بیشتر کودکان آنتی‌بیوتیک مورد نیاز را دریافت نمی‌کنند.

بستری شدن فقط در موارد شدید بیماری انجام می‌شود. در این شرایط کارهایی مثل اکسیژن درمانی، تزریق آنتی‌بیوتیک و تزریق مایعات برای جلوگیری از کم‌آبی انجام می‌شود. به‌محض اینکه اکسیژن کودک به سطح مناسب رسید، می‌تواند از بیمارستان ترخیص شود و ادامه درمان در خانه انجام شود.

نوعی دیگری از ذات‌الریه ناشی از عفونت سل (توبرکلوزیس) است. این بیماری اغلب در کودکان تشخیص داده نمی‌شود.

نقش اکسیژن در درمان ذات الریه چیست؟

اکسیژن یک درمان ضروری و زندگی‌بخش برای کودکان و نوزادانی است که ذات‌الریه شدید دارند، به این دلیل که التهاب ریه‌ها از ورود اکسیژن کافی به جریان خون و گردش در بدن جلوگیری می‌کند. با‌این‌حال، دسترسی به سیستم اکسیژن در بسیاری از کشورها و مناطق با سیستم بهداشتی ضعیف وجود ندارد.

درمان ذات‌الریه کودکان در منزل چگونه است؟

قبل از درمان ذات الریه کودکان زیر ۶ سال در منزل، حتما با پزشک اطفال مشورت کنید. با‌این‌حال، می‌توانید در کنار تخت آنها از رطوبت‌ساز استفاده کنید و در زمان خواب سر و قفسه سینه کودک را بالاتر از سایر بخش‌های بدن قرار دهید. همچنین از کشیدن سیگار در خانه خودداری کنید.

جلوگیری از ذات‌الریه در کودکان چگونه است؟

جلوگیری از ابتلای کودکان به ذات‌الریه مهم‌ترین بخش از برنامه کاهش مرگ‌و‌میر کودکان است. اقدامات مؤثر شامل موارد زیر هستند:

• در کودکان مبتلا به HIV: مصرف روزانه آنتی‌بیوتیک کوتریموکسازول می‌تواند خطر ابتلا به ذات‌الریه را کاهش دهد.
• واکسیناسیون: ایجاد ایمنی علیه آنفولانزای نوع ب، پنوموکوک، سرخک و سیاه‌سرفه مؤثرترین راه پیشگیری از ذات‌الریه است؛
• تغذیه مناسب: تغذیه از شیر مادر در ۶ ماه اول زندگی، علاوه‌بر جلوگیری از ابتلا به ذات‌الریه، طول دوره بیماری را کاهش می‌دهد؛
• دسترسی به آب و غذای سالم: دسترسی به آب تمیز و مواد غذایی مناسب به تقویت سیستم ایمنی کودک کمک می‌کند؛
• رعایت بهداشت: شستن دست‌ها با صابون تماس با باکتری‌ها را کاهش می‌دهد؛
• کاهش عوامل محیطی: استفاده از اجاق مناسب و کاهش آلودگی هوای داخل منزل، به‌ویژه در خانه‌های پرجمعیت، خطر ابتلا به ذات‌الریه را کاهش می‌دهد.

سؤالات رایج