
تنبلی تخمدان یا تخمدان پلی کیستیک (PCOS): علائم، عوارض و درمان
اتفاقات آزاردهندهای مثل بینظمی قاعدگی، افزایش وزن و رویش غیرطبیعی موهای زائد درد مشترک بسیاری از خانمهاست. این علائم زنگ هشدار یک اختلال هورمونی مزمن به نام تنبلی تخمدان هستند: اختلالی که درمان قطعی ندارد اما با برخی روشهای درمانی میتوان عوارض ناخوشایند آن را کنترل کرد. در این مقاله از مجله سلامت دکتر ساینا به بررسی علائم، عوارض و راههای پیشگیری از تنبلی تخمدان میپردازیم و شما را با اقدامات درمانی مؤثر برای تسکین علائم این اختلال آشنا میکنیم.
تنبلی تخمدان یا تخمدان پلی کیستیک (PCOS) چیست؟
تنبلی تخمدان یک اختلال هورمونی بسیار شایع در میان زنان و دختران در سن باروری (بعد از بلوغ و قبل از یائسگی) است. البته تنبلی تخمدان اصطلاح عامیانه این اختلال است و پزشکان آن را با نام سندرم تخمدان پلیکیستیک یا PCOS میشناسند. این اختلال هورمونی مستقیما بر عملکرد هورمونها تأثیر میگذارد و منجر به قاعدگی نامنظم، رشد غیرطبیعی موی زائد، آکنه و در پیشرفتهترین حالت ناباروری میشود. ریشۀ این اختلال آندروژنسازی بیش از حد تخمدانها و برهمخوردگی تعادل هورمون تولیدمثل است.
علت دقیق ابتلا به PCOS هنوز ناشناخته و درمان قطعی آن در هالهای از ابهام است؛ اما تشخیص بهموقع و شروع فرایند درمان خطر عوارض بلندمدت مثل دیابت نوع ۲ و بیماریهای قلبی را کاهش میدهد.
انواع تنبلی تخمدان
انواع تنبلی تخمدان عبارتاند از:
- PCOS التهابی: استرس، سموم محیطی و رژیم غذایی التهابی مانند گلوتن عامل ایجاد این نوع تنبلی تخمدان هستند.
- PCOS مقاوم به انسولین: شایعترین نوع تنبلی تخمدان که براثر آلودگی هوا، استعمال دخانیات و مصرف قند و چربی اتفاق میافتد و جلوی تخمکگذاری را میگیرد.
- PCOS پنهان: مشکلاتی مثل کمبود ید، بیماری تیروئید، رژیم گیاهخواری و مصرف قند مصنوعی عامل ابتلا به این نوع تنبلی تخمدان است.
- PCOS ناشی از قرص: این نوع تنبلی تخمدان نتیجۀ مصرف قرصهای ضدبارداری است.

سندروم تخمدان پلی کیستیک از چه سنی شروع میشود؟
معمولا دختران اولین نشانه های تنبلی تخمدان را حوالی سن بلوغ مشاهده میکنند. البته ممکن است این اختلال هورمونی تا دهه ۲۰ یا ۳۰سالگی نهفته بماند و علائم آن با اولین تلاش برای بارداری ظاهر شوند. افرادی که دچار اضافهوزن هستند یا سابقه خانوادگی و بیولوژیکی ابتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک را دارند، بیشتر در معرض خطر این اختلال هستند و سریعتر با نشانههای آن روبهرو میشوند.
علائم تنبلی تخمدان
گفتیم که این اختلال درمان ندارد و تنها راه خلاصی از آن تشخیص بهموقع و شروع روند درمان است. به همین خاطر باید بدانید علائم تنبلی تخمدان چیست. در این بخش رایجترین نشانه های تنبلی تخمدان را مرور میکنیم.
۱. قاعدگی نامنظم
علت تنبلی تخمدان هرچه باشد، قاعدگیهای نامنظم از شایعترین علائم تنبلی تخمدان است. ممکن است دفعات، طول و شدت دورههای قاعدگی بیشتر از حد معمول باشد یا اینکه قاعدگی دیربهدیر و نامنظم باشد (کمتر از هشت بار در سال). همچنین احتمال دارد میزان هورمون آندروژن در بدن افراد مبتلا به تنبلی تخمدان بیشتر از حد طبیعی باشد و باعث بروز علائمی مثل آکنه، پرمویی بدن (مردمویی) یا ریزش موی سر شود.
۲. رشد غیرطبیعی موی زائد (مردمویی)
یکی از اولین زنگ خطرهای ابتلا به تنبلی تخمدان، رویش غیرطبیعی موهای زائد (تارهای ضخیم و بلند) روی صورت، چانه، سینه، شکم، بازوها و دیگر نواحی بدن است. این وضعیت اصطلاحا مردمویی یا هیرسوتیسم نامیده میشود و حدود ۷۰ درصد از زنان مبتلا به تنبلی تخمدان را درگیر میکند.
۳. رویش آکنه در نواحی خاص یا پوست چرب
جوشهایی که در دوران بلوغ روی صورت، سینه و پشت بدن دختر جوان ایجاد میشوند، معمولا زنگ هشدار PCOS هستند. این آکنهها بهخاطر تولید سبوم زیاد و چربی پوست ظاهر میشوند، در بدترین حالت تا بعد از نوجوانی باقی میمانند و بهسختی از بین میروند.

۴. اضافهوزن و چاقی
یکی از جدیترین علائم تنبلی تخمدان در دختران جوان افزایش وزن راحت و کاهش وزن دشوار است. ۴۰ تا ۸۰ درصد افراد مبتلا به این سندرم اضافهوزن (بهویژه در اطراف شکم) دارند و حفظ وزن مناسب برای آنها دشوار است.
۵. تیرگی پوست
اگر مشکوک به تنبلی تخمدان هستید، حواستان به تیرگی شدید پوست گردن، زیر بغل، زیر سینهها، کشاله ران و اطراف ناحیه تناسلی باشد. این اختلال در رنگدانههای پوستی رایجترین نشانه تنبلی تخمدان به شمار میرود.
۶. ایجاد اسکینتگ
یکی دیگر از علائم تنبلی تخمدان ایجاد اسکینتگ یا منگوله پوستی است یعنی تکههای کوچک پوست اضافی که روی گردن یا زیر بغل ایجاد میشوند.

۷. تشکیل کیست
مشاهده بزرگشدن تخمدان و فراوانی فولیکولها (کیستهای مویی کوچک و بزرگ) واضحترین علائم تنبلی تخمدان در سونوگرافی است. این وضعیت باید هرچه سریعتر پیگیری شود.
۸. نازکی و ریزش موها
افراد مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک بهمرور زمان تکههایی از موهای سر را از دست میدهند. ریزش موی سر بهویژه در وسط سر و طبق الگوی طاسی مردانه میتواند از نشانههای تنبلی تخمدان باشد.
۹. ناباروری
آخرین مورد ناباروری است. ریشه ناباروری در بسیاری از زنان به PCOS ختم میشود. زمانی که بدن قدرت کافی برای تخمکگذاری منظم و مکرر را ندارد، قطعا باروری با اختلال مواجه میشود.
آیا میتوانم PCOS داشته باشم اما علائمی نداشته باشم؟
بله، ممکن است بهرغم ابتلا به PCOS هیچیک از علائم تنبلی تخمدان شدید را نداشته باشید. معمولا خانمها تا زمانی که قصد بارداری ندارند یا تا وقتی که دچار اضافهوزن نشوند، از ابتلا به این سندرم کاملا بیخبرند. همچنین درصورتی که PCOS خفیف باشد، علائم تنبلی تخمدان آنقدر قابلاعتنا نیست که متوجه ابتلا به این سندرم شوید.
علت تنبلی تخمدان
حال که میدانید این بیماری مزمن درمانپذیر نیست و سالها مهمان بدن شماست، احتمالا مشتاقید بدانید دلیل تنبلی تخمدان چیست و اصلا چرا اتفاق میافتد. از رایجترین دلایل تنبلی تخمدان میتوان به ازدیاد انسولین، التهاب درجه پایین، سابقه خانوادگی و سطح بالای آندروژن اشاره کرد.
۱. ازدیاد انسولین
انسولین هورمونی است که قند را از خون وارد سلولها کرده و از این طریق سطح قند خون را پایین میآورد و تنظیم میکند. اگر سلولهای بدن به انسولین مقاوم شوند، قند وارد سلولها نمیشود و درنتیجه سطح قند خون افزایش مییابد. بدن برای مقابله با میزان قند خون بالا، تولید انسولین را افزایش میدهد. ازدیاد انسولین میتواند سبب افزایش سطح آندروژن شود و تخمکگذاری را دچار مشکل کند.
۲. التهاب درجه پایین
این اصطلاح برای حالتی به کار میرود که گلبولهای سفید برای مقابله با عفونت ترکیبات مختلفی تولید و ترشح کنند. تحقیقات نشان دادهاند که زنان مبتلا به تنبلی تخمدان به نوعی التهاب درجه پایین دچار هستند که تخمدانهای پلیکیستیک را تحریک کرده و سبب افزایش تولید آندروژن میشود. آندروژن بالا میتواند مشکلات قلبی ـ عروقی به همراه داشته باشد.
۳. سابقه خانوادگی
سندرم تخمدان پلی کیستیک (به احتمال زیاد) یک اختلال بیولوژیکی و چندعاملی است و سابقه خانوادگی نقش پررنگی در ابتلا به آن ایفا میکند، تاجاییکه یکسوم زنان مبتلا به این سندرم سابقه خانوادگی PCOS دارند.
۴. سطح بالای آندروژن
تخمکگذاری زمانی اتفاق میافتد که یک تخمک بالغ از تخمدان آزاد شود. گاهی اوقات بدن زن قدرت تولید هورمون موردنیاز برای تخمکگذاری را ندارد. در نتیجه تجمع تخمکها در تخمدان منجر به تشکیل کیستهای کوچک پر از مایع (فولیکول) و افزایش تولید آندروژن میشود. به همین خاطر است که معمولا سطح هورمون آندروژن در بدن زنان مبتلا به PCOS بالاست. بسیاری از علائم تنبلی تخمدان نتیجۀ همین تجمع تخمک و تغییر اندازه فولیکول در تنبلی تخمدان است.
این تصاویر تنبلی تخمدان گویای رشد کیستهایی در تخمدان است.


تشخیص تنبلی تخمدان
تشخیص تنبلی تخمدان ازطریق یک آزمایش واحد امکانپذیر نیست و پزشکان برای تشخیص قطعی نتایج چند آزمایش و تست را بررسی میکنند. در نهایت بررسی علائم بالینی، سابقه پزشکی بیمار و مشاهده نتیجه آزمایشها، پزشک را به نتیجه قطعی میرساند.
تشخیص pcod با معاینه لگن
پزشک با دستگاههای مخصوص اعضای تناسلی و تخمدانها را معاینه کرده و بهدنبال توده یا رشد غیرطبیعی بافت یا هرگونه مورد غیرعادی دیگری میگردد. در این معاینه سلامت اندامهای تناسلی در داخل و خارج بدن بررسی میشود و پزشک سؤالاتی درباره نظم پریودی، رویش موهای زائد، آکنهها و غیره میپرسد.

تشخیص تنبلی تخمدان با آزمایش هورمون
آزمایش تنبلی تخمدان شامل یک آزمایش خون کامل با اندازه دقیق سطح هورمونها است. پزشک برای تشخیص دقیقتر یک آزمایش خون تجویز میکند تا سطح این هورمونها را بسنجد:
- تستوسترون (هورمون آندروژنی که بر رشد مو تأثیر میگذارد)؛
- استروژن (هورمون تخمدانی که رشد پوشش رحم را تحریک میکند)؛
- هورمون لوتئینهکننده یا LH (هورمونی که بر قدرت تخمکگذاری و هورمونسازی تخمدانها تأثیر میگذارد)؛
- انسولین (هورمونی که قند را از غذا میگیرد و بهصورت گلیکوژن ذخیره میکند)؛
- هورمون آنتی مولرین (هورمونی که ذخیره تخمدانی و تعداد تخمکهای بالقوه را نشان میدهد).
نتیجه این آزمایش به پزشک کمک میکند تنبلی تخمدان را از دیگر اختلالات مشابه تمیز دهد. همچنین ممکن است پزشک اندازهگیری گلوکز، کلسترول و تریگلیسرید را به آزمایش خون اضافه کند.
تشخیص تخمدان پلی کیستیک با سونوگرافی
پزشک در معاینه سونوگرافی از امواج صوتی برای بررسی ظاهر تخمدانها و ضخامت پوشش داخلی رحم کمک میگیرد. ممکن است برای معاینه دقیقتر از سونوگرافی ترانس واژینال استفاده کند. در این نوع سونوگرافی پزشک وسیله ظریفی را وارد واژن کرده و از طریق آن تصویر بهتری از رحم و تخمدانها دریافت میکند.
نکته: نتیجه سونوگرافی بهدلیل وضوح کم تصویر اولتراسوند قطعی نیست. ممکن است با وجود ابتلا به تنبلی تخمدان، نتیجه سونوگرافی تنبلی تخمدان را نشان ندهد.
درمان تنبلی تخمدان
مهمترین دغدغه زنان مبتلا به این سندرم در این دو سؤال خلاصه میشود: ایا تنبلی تخمدان درمان میشود؟ سریعترین درمان تنبلی تخمدان چیست؟
متأسفانه هنوز هیچ راهکار قطعی برای درمان تنبلی تخمدان وجود ندارد. تنها با رعایت یک سری نکات میتوان از عوارض ناخوشایند آن پیشگیری و برای رفع تنبلی تخمدان تلاش کرد. پزشک با توجه سن بیمار، شدت علائم و تمایل بیمار به بارداری، بهترین روش درمان را انتخاب میکند.
در ادامه، تعدادی از روشهای پیشگیری از عوارض و درمان تنبلی تخمدان را بهاختصار شرح میدهیم:
۱. تغییر سبک زندگی
مهمترین گامی که میتوان در راستای درمان قطعی تنبلی تخمدان برداشت، دوری از زندگی ماشینی امروز، اصلاح سبک زندگی و شروع سالمزیستن است. خوردن غذای سالم بدون مواد نگهدارنده، دوری از شیرینی و شکلات، ترک مشروبات الکلی، مدیتیشن، یوگا، ورزش و کاهش وزن حتی به مقدار کم (مثلا ۵ تا ۱۰ درصد)، خواب کافی، عادتهای روزمره و حتی ساعت صرف وعده غذا تأثیر بسیار مثبتی دارند و اثربخشی داروها و درمان انتخابی را افزایش میدهند.

۲. دارو
هدف از دارودرمانی کنترل علائم بالینی تنبلی تخمدان است. ممکن است پزشک مصرف برخی داروهای ضدبارداری را به بیمار توصیه کند: داروهایی که تولید استروژن و پروژسترون را تحریک میکنند و سطح آندروژن را پایین میآورند. قرصهای پروژسترون نیز چنین عملکردی دارند، با این تفاوت که از بارداری جلوگیری نمیکنند. بنابراین اگر قصد بارداری دارید، این قرصها گزینه مناسبی برای شما هستند.
برخی داروها مثل متفورمین اثر انسولین را افزایش داده و باعث کاهش مقاومت سلولها به انسولین میشوند. دیگر داروها مثل کلومیفن و لتروزول بر هورمونها و فعالیت تخمدانها اثر میگذارند. بسته به علائم تنبلی تخمدان، پزشک ممکن است انواع مختلفی از داروها را برای شما تجویز کند.
۳. درمان خانگی
با امتحانکردن درمانهای خانگی تنبلی تخمدان در کنار درمان پزشکی، بهوضوح خواهید دید که علائم این سندرم بهمرور زمان کمرنگ میشوند. درمان خانگی این اختلال هورمونی شامل ورزش منظم، رژیم غذایی سالم، مدیریت استرس، مصرف انواع مکملها و گیاهان دارویی تقویتکننده تخمدان است. پس اگر میپرسید سریعترین درمان pcos چیست دمنوش این گیاهان دارویی پرخاصیت را در رژیم روزانه خود بگنجانید:
- چای سبز؛
- گیاه پای شیر؛
- گزنه؛
- شبدر قرمز؛
- پنج انگشت؛
- گیاه مارچوبه؛
- نخل ارهای؛
- مریمگلی؛
- گیاه پونه سفید؛
- رازیانه.
۴. جراحی
فرق تنبلی تخمدان خفیف و شدید این است که در مراحل پیشرفته این سندرم، دارودرمانی دیگر مؤثر نیست و پزشک جراحی را مؤثرترین راه درمان تنبلی تخمدان میداند. پزشک طی یک جراحی ساده و کمتهاجمی به نام حفاری تخمدان لاپاراسکوپی، بافتی که در تخمدان بیوقفه آندروژن تولید میکند را بهوسیلۀ گرما یا لیزر از بین میبرد. در نتیجه، علائم آزاردهنده این سندرم از بین خواهند رفت.
نکته: اگر PCOS از نوع مقاوم به انسولین باشد، جراحی لاپاراسکوپی فقط درصورتی قابلاجراست که پزشک دلیل قابلقبول دیگری برای لاپاراسکوپی مشاهده کند.

عوارض تنبلی تخمدان
زنان مبتلا به PCOS میدانند که معمولا تا مدتها خبری از عوارض تنبلی تخمدان نیست؛ رفتهرفته سروکله مشکلاتی پیدا میشود که اثر کوتاهمدت یا بلندمدت دارند و تقریبا همه آنها نظم زندگی فرد مبتلا را به هم میزنند. بهطور کلی زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک بیشتر از سایر زنان در معرض خطر بیماریهای دیابت، فشار خون بالا، مشکلات قلب و عروق خونی و سرطان رحم هستند. آزاردهندهترین اثر این اختلال احتمال ناباروری است.
عوارض کوتاهمدت
- بینظمی قاعدگی شامل خونریزی شدید، پریود نامنظم یا ازدسترفته و خونریزی مکرر و کوتاهمدت؛
- سندرم متابولیک (شامل فشار خون بالا، قند خون بالا، کلسترول و تریگلیسیرید ناسالم)؛
- نازک شدن دیوارههای واژن و افزایش آسیبپذیری نسبت به درد در حین مقاربت؛
- چاقی و اضافهوزن که هم عامل ابتلا به تنبلی تخمدان است، هم نتیجۀ آن؛
- نازایی، سقط جنین یا زایمان زودرس که نیاز به درمان دارد؛
- خستگی جسمی بهدلیل مقاومت به انسولین و کمخوابی؛
- ریزش مو بهدلیل افزایش آندروژن و هورمونهای مردانه؛
- گرگرفتگی و تعریق شبانه بهخاطر عدم تعادل هورمونی؛
- خشکی واژن و بروز درد و ناراحتی حین مقاربت؛
- آپنه خواب بهدلیل سطح بالای آندروژن خون؛
- افسردگی، اضطراب و اختلالات خوردن؛
- آکنه، چربی و شوره زیاد سر.
عوارض بلندمدت
- کبد چرب غیرالکلی نشانۀ التهاب شدید کبد ناشی از تجمع چربی در کبد؛
- ابتلا به انواع سرطانها مثل سرطان پوشش داخلی رحم (سرطان آندومتر)؛
- تغییرات خلقوخو و احساس افسردگی یا سایر اختلالات روانشناختی؛
- خطر ابتلا به انواع بیماریهای قلبی ـ عروقی و افزایش فشارخون؛
- دیابت بارداری یا فشارخون بالا ناشی از بارداری؛
- دیابت نوع ۲ یا پیشدیابت.

تنبلی تخمدان و بارداری
در سندرم تخمدان پلی کیستیک سطح بالای هورمون مردانه چرخه تخمکگذاری را مختل میکند و این نقطه شروع مشکلات باروری است. تنبلی تخمدان زن را بهطور قطعی نابارور نمیکند اما درصورت ابتلا به این سندرم، احتمال بارداری کم، باردارشدن دشوار و عوارض حاملگی بسیار زیاد است. ممکن است باردارشدن نیازمند مصرف دارو یا تکنولوژیهای کمکباروری مثل لقاح آزمایشی باشد. در شرایطی که تنبلی تخمدان پیشرفته باشد، خطر سقط جنین نیز وجود دارد.
برای کاهش خطر عوارض تنبلی تخمدان این هشدارها را جدی بگیرید:
- وزنتان را در محدوده سالم نگه دارید و اضافه وزن نداشته باشید؛
- ورزش کنید و فعالیت بدنی منظم داشته باشید؛
- اصلاح سبک کنید و غذای سالم بخورید؛
- برای همیشه با سیگار خداحافظی کنید.
پیشگیری از تنبلی تخمدان
علم پزشکی هنوز نتوانسته راهکارهای قطعی پیشگیری از تنبلی تخمدان را معرفی کند چراکه ریشه اصلی این اختلال هنوز ناشناخته است. بااینحال بسیاری از ما مشتاقیم بدانیم راه پیشگیری از تنبلی تخمدان چیست یا چطور میتوان احتمال ابتلا به این سندرم را حتی درصورت سابقه خانوادگی کم کرد.
- مدیریت وزن و حفظ وزن سالم: براثر کاهش وزن، سطح انسولین و آندروژن در بدن افت میکند و توانایی تخمدان برای تخمکگذاری بیشتر میشود.
- کاهش میزان مصرف کربوهیدرات: رژیم غذایی سرشار از کربوهیدرات سطح انسولین خون را بالا میبرد. بهجای کربوهیدرات تصفیهشده، ازطریق مصرف میوه و سبزیجات کربوهیدرات پیچیده دریافت کنید و ازاینطریق به تخمکگذاری کمک کنید.
- ورزش منظم: روتین ورزشی سطح قند خون را پایین میآورد و مقاومت بدن به انسولین را کاهش میدهد یا بهطور کامل از بین میبرد. ورزش کمک میکند وزن خود را در محدوده سالم نگه دارید و همزمان خطر ابتلا به دیابت را کم کنید.

کلام آخر دکترساینا
تنبلی تخمدان درمان قطعی و مطمئن ندارد اما اگر آن را به حال خود رها کنید و بهفکر شروع درمان نباشید، بینظمی سیکل قاعدگی، چاقی، ریزش مو و افزایش موهای زائد پیشپاافتادهترین مشکلاتی است که باید برای مواجهه با آنها آماده باشید. در بدترین حالت، این سندرم موجب ناباروری میشود و لذت شیرین مادرشدن را از شما خواهد گرفت. بنابراین حتی ابتداییترین علائم تنبلی تخمدان نیازمند توجه و پیگیری است.
بهمحض مشاهده پریود نامنظم برای تشخیص قطعی مشکل خود به دکتر زنان مراجعه کنید و برای اصلاح سبک از او کمک بگیرید. البته برای صحبت با پزشک همیشه نیاز به مراجعه حضوری نیست. وبسایت دکترساینا دسترسی شما عزیزان به بیش از ۲۵۰۰ پزشک را در هر زمان و مکان فراهم میکند.
سؤالات متداول
۱. سه علامت برای تشخیص PCOS چیست؟
واضحترین علائم ابتلا به تنبلی تخمدان شامل بینظمی قاعدگی، افزایش سطح آندروژن (ریزش مو، رشد موی زائد) و بزرگشدن تخمدانها در سونوگرافی است.
۲. آیا PCOS هرگز از بین میرود؟
اختلال PCOS درمان قطعی ندارد اما میتوان با درمان دارویی و اصلاح سبک زندگی، علائم آن را بهمرور کمرنگ و از عوارض پرخطر آن جلوگیری کرد.
۳. آیا میشود در دوران یائسگی باشید و PCOS داشته باشید؟
تجربه علائم PCOS در دوران یائسگی عجیب و بعید نیست. عدم تعادل هورمونی ناشی از تنبلی تخمدان در دوران یائسگی نیز باقی میماند و منجر به بروز علائم تنبلی تخمدان میشود.
۴. علائم تنبلی تخمدان در دختران چیست؟
تنبلی تخمدان در دختران علائمی مشابه زنان دارد که شامل قاعدگی نامنظم، چاقی، ریزش موی سر، رشد موهای زائد و ازدیاد آکنه در نواحی خاصی از بدن است.
۵. اندازه فولیکول در تنبلی تخمدان چقدر است؟
در سونوگرافی فرد مبتلا به تنبلی تخمدان، تعدادی فولیکول ریز با اندازه بین ۲ تا ۹ میلیمتر دیده میشود.
۶. آیا تنبلی تخمدان درمان میشود؟
درمان قطعی و همیشگی این اختلال ارثی و چندعاملی ممکن نیست اما میتوان با مصرف داروهای تحریک تخمکگذاری و رویآوردن به سبک زندگی سالم، با علائم تنبلی تخمدان خداحافظی کرد.
منابع
اطلاعات این مقاله صرفاً برای افزایش آگاهی شماست. بههیچعنوان بدون مشورت با پزشک اقدام به خوددرمانی نکنید.
منبعی یافت نشد.