علائم عفونت ادراری در کودکان + درمان قطعی و پیشگیری

عفونت ادراری در کودکان یک عفونت شایع و کوتاه‌مدت است که باعث می‌شود کودک درهنگام دفع ادرار درد و ناراحتی داشته باشد. عفونت ادراری می‌تواند کلیه‌ها، مثانه و مجرای ادرار کودک را تحت‌تأثیر قرار دهد. ازآنجاکه کودک اغلب نمی‌تواند به‌خوبی بیان کند که چه مشکلی دارد، خودتان گاه‌گاهی رفتار فرزندتان را هنگام دستشویی‌رفتن زیرنظر بگیرید. این مقاله به شما کمک می‌کند علل و علائم عفونت ادراری کودکان را بشناسید و با روش‌های درمان آن آشنا شوید.

منظور از عفونت ادراری کودکان (UTI) چیست؟

عفونت دستگاه ادراری (Urinary Tract Infection) در کودکان زمانی اتفاق می‌افتد که مجاری ادراری کودک به باکتری‌ها آلوده شود. باکتری‌ها ازطریق پوست اطراف راست‌روده و اندام تناسلی وارد دستگاه ادراری می‌شوند و عفونت ایجاد می‌کنند.

دستگاه ادراری شامل کلیه‌ها، مثانه، مجرای ادرار و دو لوله حالب است که کلیه‌ها را به مثانه متصل می‌کنند. کلیه‌ها مسئول تصفیه خون و خارج‌کردن مایعات و مواد زائد آن ازطریق ادرار هستند. ادرار از دو حالب به مثانه می‌رسد و در آنجا ذخیره می‌شود تا بعد از پرشدن ظرفیت آن، از مجرای ادراری دفع شود. در بیشتر مواقع عفونت از مجرای ادراری آغاز می‌شود. بنابراین اگر به‌سرعت آن را درمان نکنیم، ممکن است گسترش یابد و تمام این بخش‌ها ازجمله کلیه‌ها را درگیر کند که عارضه بسیار جدی‌تری است.

UTI در کودکان چقدر شایع است؟

عفونت ادراری در بیشتر کودکان به‌ویژه دختران شایع است. براساس برآوردهای مطالعات انجام‌شده، تقریبا ۲ درصد از پسران و ۸ درصد از دختران حداقل یک‌بار در زندگی خود به عفونت ادراری مبتلا می‌شوند. کودکان خردسال نسبت به کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان، بیشتر درمعرض خطر آسیب‌های کلیوی مرتبط با UTI هستند.

انواع عفونت ادراری کودکان و نوزادان

عفونت ادراری در کودکان دو نوع اصلی دارد که باتوجه‌به محل عفونت تعیین می‌شود:

۱. عفونت ادراری تحتانی یا عفونت مثانه: این نوع عفونت در مثانه اتفاق می‌افتد و باعث تورم و درد در این ناحیه می‌شود. عفونت مثانه را سیستیت (Cystitis) می‌نامند. بیشتر عفونت‌های ادراری کودکان از نوع سیستیت هستند.

۲. عفونت ادراری فوقانی یا عفونت کلیه: زمانی اتفاق می‌افتد که باکتری‌ها از طریق حالب از مثانه به‌سمت بالا بروند و به کلیه برسند. این نوع عفونت را پیلونفریت (Pyelonephritis) می‌نامند و جدی‌تر است؛ زیرا می‌تواند باعث آسیب دائمی در کلیه‌ها به‌ویژه در خردسالان شود.

علائم سیستیت و پیلونفریت تاحدودی با هم متفاوت هستند. برای مثال، در سیستیت ممکن است بیشتر درد و سوزش ادرار توجه شما را به خود جلب کند ولی کودک سالم به نظر برسد. درحالی‌که در پیلونفریت معمولا کودک بیمار به نظر می‌رسد و ممکن است دردهای شدید و تب‌ولرز داشته باشد. در بخش علائم به‌طور کامل این موارد را توضیح خواهیم داد.

علت عفونت ادراری در کودکان چیست؟

علت عفونت ادراری در کودکان باکتری‌هایی هستند که در روده، دستگاه تناسلی و روی پوست کودک زندگی می‌کنند. مهم‌ترین باکتری‌های عامل عفونت ادراری عبارت‌اند از:

• اشریشیا کلی (Escherichia coli) یا ای. کلی (E. coli)؛
• کلبسیلا (Klebsiella)؛
• انتروباکتر (Enterobacter)؛
• پروتئوس (Proteus)؛
• سیتروباکتر (Citrobacter)؛
• استافیلوکوکوس ساپروفیتیکوس (Staphylococcus saprophyticus)؛
• انتروکوک (Enterococcus).

در حالت طبیعی، ادرار استریل است و فقط از مایعات، نمک و مواد زائد ساخته شده است؛ بنابراین نباید باکتری یا سایر میکروارگانیسم‌های عفونی در آن وجود داشته باشند. هنگامی‌که میکروارگانیسم‌ها به دهانه مجرای ادرار می‌چسبند و در آنجا تکثیر می‌شوند، کودک به عفونت ادراری مبتلا می‌شود. ۸۵درصد از موارد عفونت ادراری، به باکتری ای. کلی که در دستگاه گوارش و مدفوع انسان زندگی می‌کند مربوط است.

آیا پوشک و دستمال مرطوب کودک باعث عفونت ادراری در کودکان می‌شود؟

مطالعات نشان داده‌اند که پوشک‌های با جذب فوق‌العاده بالا به‌ویژه در نوزادان دختر ممکن است باعث ایجاد عفونت ادراری شوند. خود پوشک عامل عفونت نیست، مشکل آنجاست که مادران به‌دلیل جاذب‌بودن پوشک ساعت‌های طولانی آن را تعویض نمی‌کنند که می‌تواند محل مناسبی برای رشد باکتری‌ها باشد.

دستمال مرطوب کودک هم خودش باعث عفونت نمی‌شود، بلکه جهت پاک‌کردن شما اشتباه است. وقتی بدن کودک را از سمت عقب به جلو یعنی از مقعد به‌سوی مجرای ادراری پاک می‌کنید، باکتری‌های اطراف مقعد را به‌راحتی به مجرای ادراری که نباید باکتری داشته باشد انتقال می‌دهید.

عوامل خطر عفونت ادراری در کودکان چیست؟

به‌طور کلی دختران بیشتر از پسران درمعرض خطر ابتلا به عفونت ادراری قرار دارند؛ زیرا فاصله بین مقعد و مجرای ادراری در آن‌ها کوتاه‌تر است. پسرانی که کمتر از یک سال دارند و هنوز ختنه نشده‌اند هم به‌دلیل آنکه پوست ختنه‌گاه عاملی برای عفونت است، احتمال خطر عفونت ادراری بالاست. سایر عوامل خطر عبارت‌اند از:

• پاک‌کردن کودک از سمت مقعد در پشت به‌سمت مجرای ادرار در جلو؛
• پوشیدن مداوم پوشک‌های با جذب فوق‌العاده بالا؛
• مصرف طولانی‌مدت آنتی‌بیوتیک؛
• سیستم ایمنی ضعیف؛
• مشکل در دستگاه ادراری ازجمله انسداد در جایی از مسیر جریان طبیعی ادرار؛
• ریفلاکس یا بازگشت غیرطبیعی ادرار از مثانه به‌سمت حالب و کلیه‌ها (VUR)؛
• عادات بهداشتی نامناسب برای توالت؛
• سابقه خانوادگی ابتلا به عفونت ادراری؛
• ناهنجاری‌های مادرزادی دستگاه ادراری از بدو تولد ازجمله کلیه ناقص
• پیوند عضو.

آیا عفونت ادراری در کودکان مسری است؟

خیر. عفونت دستگاه ادراری نمی‌تواند از شخصی به شخص دیگر سرایت کند. برای مثال، اگر کودکی در مدرسه عفونت ادراری داشته باشد، بقیه از او نمی‌گیرند.

نشانه‌ها و علائم عفونت ادراری در کودکان و نوزادان چیست؟

علائم عفونت ادراری ممکن است در نوزادان و کودکان تا حدودی متفاوت باشد. هریک از آنها را جداگانه بررسی کرده‌ایم:

علائم عفونت ادراری در نوزادان

علائم و نشانه‌های عفونت ادراری در نوزادان و کودکان نوپا ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• تب؛
• ادرار بدبو؛
• ادرار کدر یا حاوی خون؛
• کاهش وزن؛
• درد در ناحیه شکم؛
• کاهش وزن؛
• استفراغ؛
• زردی؛
• اسهال؛
• تحریک‌پذیری؛
• گریه‌کردن؛
• خستگی؛
• کم‌اشتهایی.

علائم عفونت ادراری در کودکان

در کودکان بزرگ‌تر ممکن است علائم عفونت ادراری شامل موارد زیر باشد:

• نیاز مکرر و ناگهانی برای ادرارکردن، درحالی‌که فقط مقدار کمی ادرار از بدن کودک خارج می‌شود؛
• ازدست‌دادن کنترل ادرار یا بی‌اختیاری؛
• خیس‌کردن خود در طول روز یا در شب (درصورتی‌که کودک می‌داند چطور از دستشویی استفاده کند)؛
• ادرار دردناک یا دشوار که دیسوریا نامیده می‌شود؛
• درد بالای استخوان شرمگاهی؛
• ادرار بدبو؛
• خون در ادرار؛
• حالت تهوع و/ یا استفراغ؛
• تب‌ولرز؛
• درد در پشت یا پهلو درست زیر دنده‌ها؛
• خستگی.

آیا علائم عفونت ادراری در کودکان پسر و دختر یکسان است؟

بله. علائم عفونت ادراری در پسران و دختران مشابه هم است. چیزی که در آنها متفاوت است میزان شیوع آن است که در دختران بیشتر از پسران است؛ زیرا مجرای ادرار یا لوله‌ای که از مثانه آنها خارج می‌شود نسبت به پسران کوتاه‌تر و به مقعد نزدیک‌تر است.

چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

همیشه برای درمان عفونت ادراری در کودکان باید به پزشک متخصص اطفال مراجعه کنید. حتی اگر از قبل مراجعه کرده‌اید و در حال درمان کودک هستید و علائم زیر را در او مشاهده می‌کنید، باید پزشک را در جریان قرار دهید:

• غذا نمی‌خورد؛
• آب نمی‌نوشد؛
• نمی‌تواند داروهایی را که پزشک تجویز کرده است بخورد؛
• استفراغ می‌کند؛
• تبش بالاست (۳۸٫۳ سانتی‌گراد در کودکان و ۳۸ سانتی‌گراد در نوزادان)؛
• کمر یا شکمش درست زیر ناف درد می‌کند؛
• و هر علامت دیگری که به نظرتان نگران‌کننده می‌آید.

عوارض عفونت ادراری کودکان و نوزادان چیست؟

عفونت ادراری اگر درمان نشود، ممکن است مشکلاتی برای کودک در آینده ایجاد کند. برخی از عوارض عفونت ادراری شامل موارد زیر هستند:

• عفونت‌های مکرر؛
• عفونت کلیه؛
• سپسیس؛
• رشد ضعیف کودک؛
• اختلال در افزایش وزن.

حدود ۳درصد از کودکانی که به عفونت ادراری مبتلا می‌شوند، ممکن است در آینده با مشکلات کلیوی ازجمله اسکار کلیه درگیر شوند که خودش عوارضی ازجمله فشارخون بالا، نارسایی کلیه و مسمومیت بارداری یا پره‌اکلامپسی را به‌همراه دارد.

تشخیص عفونت ادرار در نوزادان و کودکان چگونه است؟

پزشک اطفال برای تشخیص عفونت ادرار در نوزادان و کودکان، ابتدا به‌صورت فیزیکی آنها را معاینه می‌کند و شرح‌حال او را از شما یا خودش درباره علائمی که دارد، مدت‌زمانی که این علائم را داشته است و سابقه خانوادگی بیماری‌های مجاری ادراری می‌گیرد. همچنین از شما می‌پرسد که آیا کودکتان داروی خاصی مصرف می‌کند یا نه؛ زیرا ممکن است آنتی‌بیوتیک دلیل آن بوده باشد.

سپس سه آزمایش برای کودکتان تجویز می‌کند که به تعیین نوع باکتری عامل عفونت و بهترین دارو برای درمان آن کمک می‌کنند:

• آزمایش ادرار و/ یا کشت ادرار؛
• سونوگرافی از دستگاه ادراری؛
• آزمایش خون برای بررسی وجود عفونت یا تغییرات در عملکرد کلیه‌ها.

بچه‌های بزرگ‌تر اغلب خودشان می‌توانند در یک فنجان استریل ادرار کنند. در نوزادان و کودکانی که هنوز پوشک می‌پوشند، برای برداشتن ادرار تمیز از لوله نازکی به نام کاتتر استفاده می‌کنند که وارد مجرای ادرار تا مثانه می‌شود و ادرار را جمع‌آوری می‌کند.

روش‌های درمان عفونت ادراری در کودکان و نوزادان چیست؟

روش‌های مختلفی برای درمان عفونت ادراری وجود دارد که می‌تواند شامل مصرف دارو و درمان‌های خانگی باشد:

دارودرمانی

عفونت ادراری را با آنتی‌بیوتیک‌ها درمان می‌کنند. بهترین آنتی بیوتیک برای عفونت ادراری کودکان شامل موارد زیر است:

• سفیکسیم؛
• سفپودوکسیم؛
• سفپروزیل؛
• سفالکسین؛
• تری‌متوپریم/ سولفامتوکسازول؛
• آموکسی‌سیلین (برای درمان پیلونفریت کارایی ندارد و درمورد سیستیت هم پزشکان در مراحل اولیه درمان به‌سراغ این دارو نمی‌روند).

پزشک آنتی‌بیوتیک را باتوجه‌به سن و شرایط کودک تجویز می‌کند. اگر فرزندتان قادر به خوردن آنتی‌بیوتیک نیست، می‌تواند از آنتی‌بیوتیک داخل سرم برای تزریق وریدی استفاده کند. درصورتی‌که فرزندتان تب یا درد هم دارد، علاوه بر آنتی‌بیوتیک باید داروهای دیگری هم دریافت کند. برای مثال، برخی داروها برای بی‌حس‌کردن پوشش مجرای ادرار به کار می‌روند که درد درهنگام ادرار را تسکین می‌دهد. این داروها ممکن است موقتا ادرار را به‌رنگ نارنجی درآورند. درطول درمان، از کودک بخواهید آب و مایعات زیادی بنوشد. همچنین، هربار که کودک به دستشویی می‌رود از او بپرسید آیا درد و سوزش برطرف شده است یا نه.

اگر عفونت ادراری کودک شما پیشرفته‌تر باشد، پزشک اطفال او را به متخصص اورولوژی یا نفرولوژیست ارجاع خواهد داد.

درمان خانگی 

چیزی تحت‌عنوان درمان خانگی عفونت ادراری در کودکان نداریم. اگر کودکتان به عفونت ادراری مبتلا شده است، حتما باید آنتی‌بیوتیک دریافت کند. شما هیچ‌کاری در منزل نمی‌توانید برای درمان عفونت ادراری در کودکان انجام دهید که جای آنتی‌بیوتیک را بگیرد. فقط مطمئن شوید که مایعات زیادی بنوشد زیرا داروها باعث کم‌آبی بدنش می‌شوند. مایعاتی که از آن‌ها صحبت می‌کنیم صرفا شامل آب و آب‌میوه طبیعی است، نه چای، نوشابه و سایر نوشیدنی‌های کافئین‌دار که مثانه را تحریک می‌کنند.

اگر فرزندتان حالت تهوع دارد یا اشتها ندارد، به‌جای سه وعده کامل صبحانه و ناهار و شام، در طول روز چند بار به او غذا بدهید و هربار مقدار آن کم باشد. اگر کلا نمی‌تواند آب و غذا بخورد، با پزشک تماس بگیرید.

به یاد داشته باشید هرگز، هرگز و هرگز کودک را سرخود و بدون مراجعه به پزشک با آنتی‌بیوتیک درمان نکنید. تعیین دُز آنتی‌بیوتیک فقط در تخصص پزشک است. اگر بیشتر از آنچه کودک نیاز دارد به او آنتی‌بیوتیک بدهید، باکتری‌های مفید بدن او را از بین می‌برید و او را درمعرض خطر ابتلا به عفونت‌های دیگر قرار می‌دهید. اگر کمتر از نیازش مصرف کند، باکتری‌های عامل عفونت به‌طور کامل از بین نمی‌روند و بازمی‌گردند؛ با این تفاوت که این بار دربرابر آنتی‌بیوتیک‌هایی که داده‌اید مقاوم شده‌اند و باید داروهای بسیار قوی‌تری به کودک داد تا عفونتش درمان شود.

آب کرنبری

درباره تأثیر آب کرنبری یا توت خرس (Cranberry) برای درمان عفونت ادراری شواهد علمی متعددی وجود دارد. بااین‌حال، این شواهد بیشتر درباره زنان مبتلا به عفونت ادراری مکرر بوده است نه کودکان. به‌طور کلی، آب و مایعات در زمان درمان عفونت ادراری با آنتی‌بیوتیک به پاک‌سازی بدن کمک می‌کند و آب کرنبری هم یکی از آن مایعات مفید است.

چقدر بعد از درمان فرزندم احساس بهتری خواهد داشت؟

معمولا یک یا دو روز بعد از شروع درمان با آنتی‌بیوتیک کودک احساس بهتری پیدا می‌کند و علائم از بین می‌روند. کل عفونت باید در عرض یک‌هفته به‌طور کامل از بین برود. داروها را سروقت بدهید و حتما دوره درمان را کامل کنید. حتی اگر کودک بهتر شده است، دارو را قطع نکنید. آنتی‌بیوتیک باید کامل شود وگرنه بازگشت آن حتمی خواهد بود و دفعه بعد درمان آن سخت‌تر است.

عوارض جانبی درمان با آنتی‌بیوتیک

بهترین درمان عفونت ادراری کودکان با آنتی‌بیوتیک است اما عوارض جانبی هم دارد. برخی از این عوارض عبارت‌اند از:

• واکنش‌های آلرژیک؛
• حالت تهوع؛
• معده‌درد؛
• اسهال؛
• احتمال یبوست درصورت مصرف‌نکردن آب و مایعات کافی.

نگران نباشید زیرا این علائم به‌مرور بهتر می‌شوند. بااین‌حال، درصورتی‌که عوارض شدیدتر از آن است که کودک تحمل کند، با پزشکش تماس بگیرید.

روش پیشگیری از عفونت ادرار در کودکان چگونه است؟

حتی اگر بهترین روش‌های بهداشتی را به کار ببرید، نمی‌توانید از عفونت ادراری کودک پیشگیری کنید. بااین‌حال، راه‌هایی وجود دارد که به او کمک کنید به‌صورت مکرر عفونت ادراری نگیرد. برخی از کارهای پیشگیرانه شامل موارد زیر هستند:

• به کودک آموزش دهید خودش را از جلو به عقب پاک کند؛
• ادرار خود را نگه ندارد؛
• هربار مثانه خود را به‌طور کامل تخلیه کند؛
• لباس زیر نخی برایش تهیه کنید که گردش هوای بهتری داشته باشد؛
• مطمئن شوید که کودکتان مایعات مفید زیادی می‌نوشد و هیدراته می‌ماند؛
• مطمئن شوید فرزندتان یبوست ندارد؛
• بهتر است از حمام حبابی و صابون‌های قوی که باعث تحریک مجاری ادراری می‌شوند، به‌ویژه برای دختران استفاده نکنید. اگر اصرار دارند حداقل به‌شکل مداوم این کار را نکنید.

نکته: پزشک کودکتان معمولا در چکاپ‌های دوره‌ای کودک، این نکات و نکات بیشتری را به شما یادآوری می‌کند.

چه زمانی ممکن است کودک را بستری کنند؟

گاهی اوقات کودک شرایطی دارد که باید در بیمارستان اطفال بستری شود. برخی از این شرایط عبارت‌اند از:

• کودک کمتر از ۲ سال دارد؛
• تبش بسیار بالاست؛
• به کم‌آبی بدن دچار شده است (ادرار نمی‌کند، خشک است و وقتی گریه می‌کند، اشک از چشمش نمی‌آید)؛
• نمی‌تواند آنتی‌بیوتیک خوراکی مصرف کند؛
• عفونت به جریان خون او سرایت کرده است.

ریفلاکس شدید دستگاه ادراری که باعث بازگشت ادرار به‌سمت کلیه می‌شود، مشکلی است که برای درمان آن کودک باید تحت‌نظر پزشک باشد. ریفلاکس ادرار در حالت خفیف به‌راحتی درمان می‌شود اما در حالت شدید، ممکن است به آسیب کلیوی یا نارسایی کلیه منجر شود.

سؤالات متداول